آذرقلم: منطقه تاریخی- فرهنگی تبریز در برگیرنده مهمترین عناصر شهری شامل بازار، مراکز مهم سیاسی- اداری و عناصر تاریخی است. شهر تبریز از ابتدا در درون این محدوده شکل گرفته و روند تکاملی وتوسعه خود را طی کرده و نمادها و نشانههای تاریخی شهر در این محدوده هنوز جایگاه خود را حفظ کرده است. از لحاظ کالبدی چهار مجموعه شاخص، شامل مجموعه صاحب الامر، مجموعه مسجد جامع، مسجد کبود و ارگ علیشاهی به همراه مجموعه بازار، استخوان بندی اصلی شهر را شکل داده اند. خیابان فردوسی تبریز نیز یکی از 11 محور واجد ارزش دید و منظر منطقه تاریخی- فرهنگی تبریز است که در درون باروی کهن واقع شده و به دلیل اتصال دو عنصر سازمان فضایی بافت قدیم یعنی «ارک علیشاه» به عنوان مهمترین نماد هویت تاریخی شهر و مجموعه «بازار تاریخی» به عنوان قلب تپنده تجاری-اقتصادی شهر، حائز اهمیت است.
بررسی سیر تحول، توسعه و تکوین خیابان فردوسی منبعث از شرایط تحول توسعه فضایی بافت قدیم تبریز است. بازخوانی و بررسی اسناد و نقشه های تاریخی بافت قدیم تبریز حاکی از آن است که خیابان فردوسی تا پیش از احداث آن به شکل امروزین، حداقل از دوره سلجوقی بصورت گذری تنگ و باریک وجود داشته که به فراخور شکل گیری تاریخی خود بر اساس مقیاس انسانی و به صورت ارگانیک در درون باروی قدیمی شهر مجموعه ارک را به بازار تاریخی تبریز متصل میکرده است. در دوره صفوی این گذر تاریخی تغییر چندانی نکرده است. تنها تغییر محسوسی که در کالبد آن رخ میدهد، عبور گذر نوبر با جهت شرقی- غربی از شمال گذر(محل تلاقی پیاده گذر تربیت و خیابان فردوسی فعلی) است که به میدان دیک باشی است. در دوره قاجار، با احداث بناهایی در پیرامون آن، این گذر توسعه و تکوین مییابد.
با روی کار آمدن حکومت پهلوی، در تبریز نیز همانند بسیاری از شهرهای مهم کشور، اقداماتی در جهت تغییر سیمای کالبدی آن از یک شهر سنتی به شهر امروزی صورت می گیرد. نخستین اقدام در این زمینه، احداث خیابانهای عریض و مستقیم اتومبیل رو به عنوان مظهر تجدد و پیشرفت است. بر این اساس، نخستین خیابان احداث شده در تبریز، «خیابان پهلوی» (امام خمینی فعلی) است که در فاصله سالهای 1305-1300 هجری عملیات احداث آن صورت گرفت. پس از احداث خیابان پهلوی، از سال 1306 اقدامات وسیعی در زمینه بازگشایی خیابانهای متعدد منشعب از خیابان پهلوی آغاز شد. در فاصله سالهای 1307 تا 1310 به همت «محمدعلی تربیت» شهردار وقت تبریز، عملیات مربوط به احداث چندین خیابان شمالی- جنوبی آغاز شد. ظهور و بروز خیابان فردوسی به شکل امروزین را می توان مقارن با این دوره دانست. این خیابان در سال 1308 با هدف اتصال دو نقطه بنیادین شهر یعنی «ارگ علیشاه» به عنوان رکن تاریخی و «بازار» به عنوان قطب تجاری شهر احداث گردید. با احداث خیابان فردوسی، خیابان تربیت به دو قسمت تقسیم شد. سمت شرقی آن به تربیت بزرگ(بویوک تربیت) و سمت غربی آن به تربیت کوچک(بالا تربیت) معروف شد.
مقارن با احداث خیابان پهلوی، در سال 1309 محوطه پیرامون ارک به باغ ملی و گردشگاه عمومی تبدیل شد. همین امر موجب برقراری ارتباط فضایی مجموعه ارک از طریق خیابان جدیدالاحداث فردوسی با بازار تاریخی تبریز گردید و به دنبال آن، در خیابان فردوسی نیز عناصر و کاربریهای جدید به سبک فرنگی نظیر کتابفروشی سعادت، عکاسی هالیوود، ساختمان تجاری سنگی، مهمان پذیرهای متعدد و … به تبعیت از مفهوم مدرنیته و با استفاده از یک الگوی بدنه سازی ویژه ساخته شد و به یکباره چهره کهن شهر دگرگون و مفهوم شهر در معنای اروپایی و جهانی جایگزین آن گردید.
در دهه 1340 تعریض و مسیرگشایی ادامه مسیر خیابان شاه بختی (جمهوری امروزی) بدون توجه به بافت و عناصر موجود آن در دستور کار قرار گرفت. همین امر موجب گسستگی بافت و قطع ارتباط عملکردی خیابان فردوسی با مجموعه بازار و گسست فضایی آن با مجموعه ارک به عنوان نشانه شهری شد. این اقدام، ضمن ایجاد برش در بافت پیرامون، موجب نابودی چشم اندازهای متوازن و متعادل بافت سنتی گشته و بجای تداوم جداره ارزشمند خیابان فردوسی، ناگزیر تسلسلی از تصاویر غیرفضایی ملاحظه گردید که در اثر برشهای غیرمنطقی و نمایان شدن بدنه عریان، سیمای ناخوشایندی به نمایش گذاشت؛ که در اثر تقابلات مکانی و عدم توجه به الزامات و مقتضیات زمانی و نیز توسعه فضاهای تجاری جدید در کنار خیابان از نقش و جایگاه منحصر به فرد بافت سنتی و بازار کاسته شد و حواشی خیابانهای جدید موقعیت مرکزی پیدا کردند.
موقعیت خیابان فردوسی نسبت به باروی کهن در دوره اخیر