آذرقلم: بنیاد کاروانسراها در تمدن ایرانی بخش مهمی از معماری این سرزمین را شامل می شده و ثبت جهانی مجموعه 54 کاروانسرای تاریخی در گستره 24 استان از دستاوردهای کم نظیر ایران در سال های اخیر به شمار می رود. قدمت این کاروانسراها از دوره ساسانی تا دوره قاجار را در بر می¬گیرد. طبق آمار وزارت میراث فرهنگی، در حال حاضر در حدود 1000 کاروانسرای تاریخی در کشور وجود دارد که حدود 700 مورد از آنها در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده¬اند. در این میان، کاروانسراهای جمال آباد، خواجه نظر و گویجه بئل در آذربایجان شرقی، کاروانسرای قطور خوی و خان در آذربایجان غربی و کاروانسرای صائین در اردبیل، 6 کاروانسرای آذربایجان بودند که با ویژگی¬های منحصر به فرد معماری سردسیر کوهستانی، مورد توجه کارشناسان یونسکو قرار گرفتند. با این حال، یونسکو در عین ناباوری، دست رد بر کاروانسرای شاه عباسی یام مرند زد، تا این کاروانسرا به رغم هزینه گذاری سنگین سال های اخیر، از ثبت در میراث جهانی باز بماند. در این یادداشت به بررسی چرایی و دلایل رد ثبت جهانی کاروانسرای یام مرند پرداخته ایم.
بنیاد کاروانسراها در تمدن ایرانی بخش مهمی از معماری این سرزمین را شامل می¬شده و آنچه مسلم است ایرانیان در پیدایی و موجودیت آن، پیشقدم بودند. به طوری که «هردوت» مورخ یونانی، «هخامنشیان» را بنیانگذار احداث بنای کاروانسرا می¬داند. «آرتور پوپ» ایران‌شناس برجسته نیز، کاروانسراهای ایران را یکی از «پیروزی‌های بزرگ معماری ایران» توصیف می‌کند و معتقد است هیچ جای دیگر جز کاروانسرا نمی‌توانیم هماهنگی کامل‌تری در عملکرد و ساختار پیدا کنیم و در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی‌های خاص معماری آن را نمی‌توان دید و این موارد و نظایری از این دست بر جایگاه رفیع فرهنگی ایران صحه می‌گذارد.
ثبت جهانی پرونده «54 کاروانسرای تاریخی ایران» در گستره 24 استان در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در شهر ریاض عربستان از دستاوردهای کم نظیر ایران در سال 1402 است که نقش به سزایی در انتقال ارزش‌های فرهنگی تمدن ایرانی به جامعه جهانی خواهد داشت و گامی برای محافظت مطلوب‌تر از این آثار فاخر خواهد بود.
ثبت جهانی پرونده کاروانسراهای ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو در حالی رخ داد که این مجمع، پرونده «کاروانسرای شاه عباسی یام مرند» را رد کرد. این کاروانسرا یکی از ۵۶ کاروانسرای نامزد ثبت جهانی بود ولی بنا به دلایلی، یونسکو اصالت این بنا را قانع‌کننده ندانست و این کاروانسرا از فهرست پیشنهادی ایران حذف شد. موضوعی که شاید در ابتدای امر برای بسیاری از مخاطبان و دوست داران حوزه میراث فرهنگی، غیرمنتظره بود.
در این میان 6 کاروانسرای ثبت شده آذربایجان، کاروانسراهای جمال آباد، خواجه نظر و گویجه بئل در آذربایجان شرقی، کاروانسرای قطور خوی و خان در آذربایجان غربی و کاروانسرای صائین در اردبیل، که با ویژگی های منحصر به فرد معماری سردسیر کوهستانی مورد توجه یونسکو قرار گرفته¬اند، کاروانسرای شاه عباسی یام مرند شاید شناخته شده ترین کاروانسرای آذربایجان باشد که، یونسکو در کمال ناباوری، دست رد بر آن زد، تا این کاروانسرا، به رغم هزینه گذاری سنگین سال های اخیر، از ثبت در میراث جهانی باز بماند.
قدمت کاروانسرای یام مرند به دوره مغول و صفویه می‌رسد. کاروانسرای یام به عنوان بزرگ‌ترین کاروانسرای شمال‌غرب ایران، در منطقه‌ای ییلاقی در دامنه کوه‌های میشو قرار دارد و در فرهنگ و زبان عامه به کاروانسرای شاه عباسی مشهور است؛ ولی در کتب تاریخی از آن به کاروانسرای ایلخانی یام یاد شده‌است. این کاروانسرا به‌دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ترانزیت ایران به اروپا و نیز قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، یکی از مهم‌ترین تأسیسات بین¬راهی این جاده در ادوار مختلف تاریخ به شمار می‌آید.
معماری این کاروانسرا طبق سبک معماری دوران صفویه و از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است که بر خلاف کاروانسراهای کوهستانی، دارای حیاط مرکزی بوده و از سردر رفیع، گنبدخانه، حیاط مرکزی به شکل هشتی، اتاقها و ایوان های مشرف به حیاط برای اقامت کاروانیان تشکیل می شده است. این کاروانسرا به علت شرایط اقلیمی دچار آسیب‌دیدگی‌های جدی شده بود و به طور کامل تخریب شده بود. به طوری که حتی برای پیداکردن پلان این بنا، کار باستان‌شناسی انجام شد. پس از پیداشدن پی بنا توسط باستان‌شناسان بود که این کاروانسرا بر اساس مدارکی که عملیات بازسازی و احیای آن از اوایل دهه 1380 توسط میراث فرهنگی در دستور کار قرار گرفت.
کاری که در این کاروانسرا صورت گرفت «بازسازی سبکی» بود که شیوه ای مرسوم در مرمت آثار تاریخی به شمار می رود. بازسازی سبکی به این معنی است که بنا اصالت مکانی دارد ولی اصالت تاریخی بنا مردود است. به نظر می¬رسد یونسکو بیشتر «اصالت تاریخی» اثر را مد نظر قرار داده و پرونده کاروانسرای مرند را رد کرده است.
حمید بینایی، کارشناس فنی پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران درباره حذف این کاروانسرا می‌گوید: “اثری که در فهرست ثبت جهانی قرار می‌گیرد باید ارزش‌های برجسته جهانی آن احراز شود. اگر این ارزش‌ها احراز نشود، اثر هر چقدر هم مهم باشد امکان ثبت ندارد. با ارائه این کاروانسرا قصد بر این بود تا توانایی کشورمان در بازسازی کاروانسرایی را که کاملا تخریب شده بود، نشان داده شود. با این حال ایکوموس (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی) از ابتدای روند بررسی پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران، درخواست حذف آنها را مطرح کرد. درخواستی که در نهایت با موافقت روبه‌رو شد. تا به جای 56 کاروانسرا، 54 کاروانسرای ایران مهر ثبت جهانی بخورند. در بازسازی کاروانسرای یام سعی شده اصالت فرم و معماری رعایت شود اما چون این بازسازی با مصالح جدید بوده و این بناها اصالت مصالح ندارند، ایکوموس معتقد بود هر قدر هم سابقه این بناها تاریخی باشد اما آنها بازسازی شدند، بنای جدید محسوب می‌شوند و درخواست کرد تا آنها از فهرست نهایی حذف شوند.”
بنابراین دخالت در معماری کاروانسرا و احیای آن به شکلی که «اصالت معماری و تاریخی» آن را خدشه‌دار کرده، مهم‌ترین دلیلی است که این کاروانسرای ارزشمند را از راهیابی به فهرست ثبت جهانی بازداشته است.
