آذرقلم: «کاروانسرا» هدیه ایران و ایرانیان به تمدن جهانی، عنوان بیست و هفتمین اثر میراث فرهنگی ملموس ایران است که پرونده آن در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی در ریاض عربستان به ثبت رسید و بدین ترتیب، «کاروانسراهای ایران» در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. پدیده¬ای که در یک روند تکاملی در بیش از 25 قرن به عنوان هوشمندانه‌ترین روش آمایش سرزمین در به خدمت گرفتن حداقل امکانات برای ایجاد حداکثر ممکن زیرساخت‌های کشور در تمدن بشری نقش¬آفرینی کرده و بزرگترین مزیت اقتصادی، امنیتی و توسعه را برای دولت‌ها و مردم این سرزمین پدید آورده و با ثبت آن در فهرست میراث جهانی به نمادی بین¬الملی و فراسرزمینی بدل شده است. در این پرونده از مجموع 54 کاروانسرای ثبت شده ایران، 6 کاروانسرای منتخب مربوط به منطقه آذربایجان است که در این بین، کاورانسرای گویجه بئل به دلیل نوع معماری، الگوی ساخت و قرار گرفتن در منطقه ای کوهستانی و برف¬گیر متفاوت‌ترین کاروانسرای ثبت شده ایران به شمار می¬رود.
پرونده «کاروانسراهای ایرانی» در سال 1399 با مجموعه¬ای از 56 کاروانسرای منتخب از میان صدها کاروانسرا به یونسکو ارسال شد و در سال 1400 توسط ارزیابان ایکوموس مورد بازدید میدانی قرار گرفت و در سال 1401 در دستور کار کمیته میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
پرونده ای که فرآیند تهیه و جمع¬آوری اطلاعات آن از سال 1397 آغاز شد و نهایتاً 54 اثر با رأی قاطع کمیته میراث جهانی با شماره 1668 به ثبت جهانی رسید. این بزرگترین پروژه ثبت جهانی ایران تا کنون و یکی از بزرگترین پرونده¬های بررسی شده در یونسکو محسوب می‌شود. رویدادی که به دلیل اهمیت و ابعاد آن در خاطر ایرانیان خواهد ماند.
در بین 54 کاروانسرای ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، کاروانسرای «گویجه¬بئل» در استان آذربایجان شرقی است که در مسیر جاده تبریز- اهر در گردنه ای برف گیر و کوهستانی به همین نام واقع شده است. این گردنه گذرگاه ورود به منطقه تاریخی، فرهنگی و طبیعی «قره¬داغ» است. این کاروانسرا به دلیل نوع معماری و قرار گرفتن در منطقه ای کوهستانی متفاوت‌ترین کاروانسرای ایران در پرونده ثبت جهانی یونسکو به شمار می¬رود. آنچه که بر اهمیت و جایگاه این کاروانسرا در بین سایر کاروانسراهای ثبت شده جهانی ایران افزوده است، به نحوه ساخت و نوع معماری و مهندسی آن بر می¬گردد که بر خلاف سایر بناهای فلات مرکزی ایران، دارای حیاط مرکزی با عناصر پیرامون نبوده و از معماری بومی منطقه آذربایجان الهام گرفته است. این موضوع نشان دهنده هوش و ذکاوت بانیان آن است که در ساخت بنا اقلیم و شرایط آب و هوایی منطقه را در نظر گرفته و برای تامین گرمایش داخل کاروانسرا، از ایجاد فضاهای باز در مجموعه منصرف شده¬اند.
طبق اسناد و تصاویر تاریخی کاربرد اصلی این کاروانسرا در زمان های گذشته مربوط به فصول سرد بوده است و در دوران صفویه و قاجار یکی از کاروانسراهای مشهور و بسیار پرتردد ایران به شمار می¬رفت. هشتی ورودی از طرف غرب به داخل سالن اصلی این بنا به وسیله پنج گنبد عرقچین باز می¬شود. در حقیقت معماری این بنای تاریخی و جهانی مختص مناطق کوهستانی با زمستان¬های سخت و پربرف است.
کاروانسرای گویجه بئل شامل بخش هایی از قبیل سردر ورودی، محل نگهداری احشام و شترها که به آن شترخان می گویند و محلی برای استراحت مسافران است که بر اساس معماری بومی آذربایجان ساخته شده است. بر همین اساس معماری کاروانسرای شاه عباسی گویجه¬بئل به گونه¬ای طراحی شده است که حیاط مرکزی ندارد و دارای پلانی مستطیل شکل است که چهار سوی آن دارای مجموعه¬ای از چندین برجک است تا از نفوذ سرما و برودت هوا در داخل مجموعه کاسته شود. این کاروانسرا شامل بخش¬هایی از قبیل سردر ورودی، محل نگهداری احشام و شترها که به آن شترخان می¬گویند و محلی برای استراحت مسافران است که بر اساس معماری بومی آذربایجان ساخته شده است.
بی شک، ثبت جهانی کاروانسرای گویجه بئل علاوه بر اینکه ظرفیتی عظیم برای توسعه منافع منطقه و فرصتی بی‌نظیر برای ثروت‌آفرینی در جوامع محلی تلقی می¬شود، نقش به سزایی در انتقال ارزش‌های فرهنگی، تاریخی و طبیعی منطقه قره¬داغ آذربایجان و گشودن دروازه‌های جهانی برای معرفی این کهن دیار خواهد بود. امید است با برنامه¬ریزی و بهره¬برداری هوشمند از این سرمایه وزین، شیرینی و برکت این ثبت جهانی برای نسل¬های آینده باقی بماند.
نگارنده: محمد جام کسری ( کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری)