آذرقلم: «کاروانسرای ایرانی»(Persian Carvanseray) ، گونه‌ای خاص از معماری بومی است که در این سرزمین متولد شده و در یک روند تکاملی در بیش از 25 قرن هوشمندانه‌ترین روش آمایش سرزمین ایران محسوب می‌شده و بزرگترین مزیت اقتصادی، امنیتی و توسعه را برای دولت‌ها و مردم این سرزمین پدید آورده است.
به گزارش آذرقلم، این پدیده حاصل نبوغ ایرانیان در به خدمت گرفتن حداقل امکانات برای ایجاد حداکثر ممکن زیرساخت‌های کشور و نیای هتل‌ها، و متل‌ها و مجتمع های بین‌راهی امروزی است که در تمدن بشری نقش‌آفرینی کرده و راه خود را از میان راه‌های تاریخی تا شعر و داستان و فلسفه و حکمت باز کرده و به نمادی ملی و سرزمینی تبدیل شده است. نمادی که امروزه در نگاه بین المللی هم بیش از پیش ایرانی است.
کاروانسرای ایرانی عنوان آخرین پرونده موفق ثبت آثار ایرانی است که در اجلاس چهل و پنجم کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض عربستان در آخرین روزهای شهریور 1402 به ثبت رسید و بدین ترتیب، «کاروانسراهای ایران» به عنوان هدیه ایران و ایرانیان به تمدن جهانی، در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. در این پرونده 6 کاروانسرای منتخب مربوط به منطقه آذربایجان هستند که با ویژگی¬های منحصر به فرد معماری سردسیر کوهستانی مورد توجه یونسکو قرار گرفته که در این یادداشت به بازخوانی روند ثبت جهانی این آثار پرداخته شده است.
پرونده «کاروانسراهای ایرانی» در سال 1399 با مجموعه¬ای از 56 کاروانسرای منتخب از میان صدها کاروانسرا به یونسکو ارسال شد و در سال 1400 توسط ارزیابان ایکوموس مورد بازدید میدانی قرار گرفت و در سال 1401 در دستور کار کمیته میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. در جریان رسیدگی به این پرونده دو کاروانسرا (کاروانسرای یام در نزدیکی مرند و کاروانسرای شاه عباسی یا مادر شاه اصفهان) از میان 56 کاروانسرای نامزد شده در پرونده به دلایلی از مجموعه حذف شد. پرونده ای که فرآیند تهیه و جمع آوری اطلاعات آن از سال 1397 آغاز شد و نهایتاً 54 اثر با رأی قاطع کمیته میراث جهانی با شماره 1668 به ثبت جهانی رسیدند. این بزرگترین پروژه ثبت جهانی ایران تا کنون و یکی از بزرگترین پرونده¬های بررسی شده در یونسکو محسوب می‌شود. رویدادی که به دلیل اهمیت و ابعاد آن در خاطر ایرانیان خواهد ماند.
54 کاروانسرای ثبت جهانی شده در 24 استان پراکنده هستند که از میان صدها کاروانسرا به دقت انتخاب شده‌اند. در انتخاب کاروانسراها توالی تاریخی بناها مد نظر بوده و تلاش بر این بوده تا از هر دوره شاخص تاریخی و هر گونه شاخص معماری حداقل یک نمونه انتخاب شود. به طوری که، در میان این مجموعه آثاری از دوره‌های ساسانی، سلجوقی، تیموری، صفوی، زندیه و قاجار وجود دارند. هیچکدام از کاروانسراهای منتخب، پلان یکسانی ندارند و جدای از ویژگی‌های معماری و ساختاری، معیارهایی همچون مدیریت و اصالت برای این انتخاب ها مد نظر قرار گرفته است.
در این میان، کاروانسراهای جمال¬آباد، خواجه¬نظر و گویجه¬بئل در استان آذربایجان شرقی، کاروانسرای خوی و خان در استان آذربایجان غربی و کاروانسرای صائین در استان اردبیل، 6 کاروانسرای منتخب و برگزیده آذربایجان هستند که با ویژگی های منحصر به فرد معماری سردسیر کوهستانی مورد توجه یونسکو قرار گرفته اند. در این میان، کاروانسرای یام مرند شاید شناخته شده ترین کاروانسرای آذربایجان باشد که، یونسکو در کمال ناباوری، دست رد بر آن زد، تا این کاروانسرا، به رغم هزینه گذاری سنگین سال¬های اخیر، از ثبت در میراث جهانی باز بماند.
به نظر می رسد اصالت تاریخی کاروانسرای یام مرند، چالش ایران در رد پرونده آن در نشست ریاض بوده است. بازسازی سبکی به این معنی است که بنا اصالت مکانی دارد ولی اصالت تاریخی بنا مردود است. حمید بینایی، کارشناس فنی پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران درباره حذف این کاروانسرا می‌گوید: “اثری که در فهرست ثبت جهانی قرار می‌گیرد باید ارزش‌های برجسته جهانی آن احراز شود. اگر این ارزش‌ها احراز نشود، اثر هر چقدر هم مهم باشد امکان ثبت ندارد. با ارائه این کاروانسرا قصد داشتیم تا توانایی‌مان در بازسازی کاروانسرایی را که کاملا تخریب شده بود، نشان بدهیم. کاروانسرای یام به طور کامل تخریب شده بود و حتی برای پیداکردن پلان این بنا، کار باستان‌شناسی انجام شد. پس از پیداشدن پی بنا توسط باستان‌شناسان بود که این کاروانسرا بر اساس مدارکی که وجود داشت، دوباره ساخته شد.”
کاری که در این کاروانسرا صورت گرفته «بازسازی سبکی» است که شیوه ای مرسوم در مرمت آثار تاریخی به شمار می رود. در بازسازی کاروانسرای یام سعی بر این بوده اصالت فرم و معماری رعایت شود اما چون این بازسازی با مصالح جدید بوده، به نظر می رسد یونسکو بیشتر «اصالت تاریخی» اثر را مد نظر قرار داده و پرونده کاروانسرای مرند را رد کرده است. بنابراین دخالت در معماری کاروانسرا و احیای آنها به شکلی که اصالت معماری آن را خدشه‌دار کرده، مهم‌ترین دلیلی است که این کاروانسرای ارزشمند را از راهیابی به فهرست ثبت جهانی بازداشته است.
بی¬شک ثبت جهانی این کاروانسراها علاوه بر اینکه نقش به سزایی در انتقال ارزش‌های فرهنگی- تاریخی منطقه آذربایجان به جامعه جهانی خواهد داشت، گامی برای محافظت مطلوب‌تر از این آثار فاخر خواهد بود. همچنین بر جایگاه و نقش بی‌بدیل این سرزمین در غنابخشی و ساخت فرهنگی جامعه جهانی به واسطه ارزش‌های حاکم اهتمام ورزد. در این میان باید به این نکته توجه کرد که ثبت جهانی این آثار، پایان کار نیست و آغاز راه است. در صورت عدم توجه کافی و عدم انجام تعهدات و برنامه‌های ارائه شده در پرونده، امکان خروج تعداد یا همه این مجموعه از فهرست میراث جهانی هم وجود دارد.
کاروانسراهای جهانی ثبت شده در صورت برنامه‌ریزی اصولی و برندسازی مناسب قادر است هم تعداد گردشگران خارجی و هم میانگین مدت اقامت آنها در کشور را افزایش دهد. میراث ناملموس مرتبط با کاروانسراها، موضوعات شناخته شده و پنهان متنوعی دارد که لازم است در گام‌های بعدی شناسایی و معرفی گردند. همچنین لازم است جوامع محلی ذینفع در کاروانسراها، هم در موضوع حفاظت و معرفی و هم در موضوع گردشگری آموزش های لازم را دریافت نمایند. این سرمایه گران‌بها امروز ظرفیتی عظیم برای توسعه منافع ملی و فرصتی بی‌نظیر برای ثروت‌آفرینی در جوامع محلی است. امید است با بهره برداری هوشمند از این سرمایه وزین، شیرینی و برکت این ثبت جهانی برای نسلهای آینده باقی بماند.
نگارنده: محمد جام کسری ( کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری)