[vc_row][vc_column][vc_column_text]گزارش از: محمد امین خوش نیت*
باز این چه شورش است که در خلق آدم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
آذرقلم: «محرم»، سرفصل دلدادگی، میعاد ارادت خالصانه به آل ا… و میثاق با شهدای کربلاست. ماهی که با آئین های خاص مذهبی و سنتی در گوشه و کنار ایران همراه است. اما قصه دلدادگی و مراسم عزاداری حسینی مردم آذربایجان، حکایت دیگر و روایت خاصی دارد. آئین هایی که در قالب سوگواری، عزاداری، شبیه خوانی، سینه زنی، زنجیرزنی و به ویژه «شاه حسین گویان» برگزار می شود.
دو سالی است که آئین های عزاداری در آذربایجان، تحت تاثیر شیوع ویروس کرونا، دیگر به آن شیوه های سنتی و سال های گذشته برگزار نمی شود. اما بد نیست در چنین روزهایی، یادی بکنیم از مراسم عزاداری در نقاط مختلف آذربایجان!
***
منطقه آذربایجان به ویژه شهرهای تبریز، زنجان، ارومیه و اردبیل، قلب طپنده‌ی دنیای تشیع، کانون اصلی پرشورترین آئین های مذهبی و بنیانگذار دستجات حسینی به شمار می آیند. بی راه نیست اگر بگوئیم که نبض تشیع علوی و عشق حسینی و ارادت به خاندان اهل بیت عصمت و طهارت در قلب آذربایجان می‌طپد. این را می‌توان از اشک و آه مردمانش، از نوحه‌های جانسوز مداحانش، از آواهای ماندگار کربلائی و از دستجات بلند سینه‌زنی و زنجیرزنی این منطقه به نظاره نشست. تا جایی که بزرگ و کوچک، غریبه و آشنا بر حال و هوای بی نظیر عزاداری های مردم آذربایجان اعتراف می کنند.
چه بسیار مسلمانان داخلی و خارجی و حتی غیرمسلمانان سایر کشورها که برای مشاهده و دگرگونی حال خویش به آذربایجان می آیند و آئین های سوگواری آذربایجانی ها را به تماشا می نشینند. اشک دیده در این دیار، بی اختیار سرازیر می شود از بس که سوز و ناله نوحه خوانان و شرکت کنندگانش از روی صدق دل و صفا و حقیقت است. دیگر اینجا، رئیس و مرئوس، مدیر و ارباب، دکتر و مهندس معنی و مفهوم اداری و سازمانی خود را از دست می دهد. همه افتخار نوکری دستگاه حسین را می طلبند و می خواهند بی هیچ تکلف و مانعی، رشته ای از وجود خویش را به آستان این دستگاه متصل کنند. باور دارند که آذربایجان و تبریز و اردبیل و سایر شهرها و روستاهای این دیار، رسم ارادت و مهرورزی به راه و رسم اباعبدالله (ع) و سلاله پاک پیغمبر را به زیبایی به تصویر می کشند. اینجا محرم و عزاداری های حسینی، چون تابلویی روشن و گویا، هم شعور حسینی و فلسفه قیام سیدالشهدا را تبیین می کند و هم شعر و احساس و هجران کاروان کربلا را چه قبل و چه بعد از حادثه خونین عاشورا به تصویر می کشد.
فراموشی پیام غدیرخم، عامل اصلی وقوع حادثه کربلا
مردم متدین و عاشق حسینی در منطقه آذربایجان شرقی، به یاد شاهدان خونین بال دشت نینوا، از فردای عید غدیرخم خود را آماده حلول ماه محرم الحرام می‌کنند.
مردم این سرزمین باور دارند که فراموشی و عدم درک پیام غدیرخم، آبشخور و عامل اصلی حادثه کربلا بوده است بنابراین با برافراشتن پرچم های سیاه از فردای عید غدیرخم در محلات، تکایا و جلوی مساجد، به پیشواز این ماه می روند.
مراسم «طشت گذاری و احرام بندی» از جمله همان آئین هایی است که در برخی تکایا و محلات آذربایجان مرسوم است اما اندک اندک و با توجه به نظر فقهی برخی علما، در حال منسوخ شدن است.
صداقت در نوحه خوانی، ظرافت در مرثیه سرایی، معنویت در عزاداری و تنوع در شبیه خوانی در آذربایجان دلیل اصلی شهرت برگزاری این آئین در منطقه آذربایجان است و خود حدیث مفصلی است در طریق دلدادگی و سرسپردگی مردم این خطه به آستان حضرت سیدالشهدا (ع). نوحه های سوزناک پیرغلامان عشق و خادمان حسینی در این سرزمین نه تنها در ایام محرم که در روزهای دیگر سال نیز ورد زبان مردم کوچه و بازار است.
در طلیعه مراسم عزاداری، نوحه ها و مرثیه های ویژه ای خوانده می شود. این مراسم شامل برپا کردن تکیه ها، برافراشتن عَلَم ها و بیرق های سرخ (به نشانه شهادت)، سبز (به نشانه تشیع) و سیاه (به نشانه ی عزاداری) است. هر روز رفته رفته با نزدیک شدن به ماه محرم و متعاقب آن تاسوعا و عاشورای حسینی، تنوع و زمان برپایی مراسم نیز افزایش می یابد.
شاه حسین گویان، شاه بیت عزاداری آذربایجانی ها:
یکی از مهمترین آئین های عزاداری در آذربایجان، برپایی دستجات «شاه حسین گویان» است. که به زبان محلی به «شاخسی و واخسی» معروف است. این مراسم تقریباً در همه شهرها و روستاهای آذربایجان برگزار می‌شود. در این نوع عزاداری، مردان شهر از پیر و جوان و کودک و نوجوان، کنار هم، شانه به شانه همف دست در دست هم در صف‌های طویل، طول خیابان و محله را شب های محرم و در روزهای تاسوعا و عاشورا طی می‌کنند. یکی از اعضای هیات اشعار مذهبی و نوحه‌های جانسوز را با آهنگ‌های دلنشین و حماسی قرائت می‌کند و شاه‌حسین گویان جواب می دهند. حرکت آرام و طولی این دسته به همراه چراغ‌ها و فانوس‌هایی که در میان جمعیت روشن است، همواره عظمت دلسوختگان حسین را در اذهان متبادر می‌سازد.
در برخی دستجات، از طبل های بزرگ و کوچک، سنج و شیپور برای حفظ ریتم آهنگ نوحه ها استفاده می شود. در برخی از دستجات، از چوب های بزرگی استفاده می‌شود و با حرکت دادن سریع آنها شاه‌حسین گویان، آمادگی خود را برای حضور در رکاب امام (ع) و جنگ با دشمنان و شهادت در راه آرمان حسینی اعلام می دارند و به نوعی احساس نفرت خود نسبت به یزید و افکار پلید اُموی مانند تسلیم و ریا و نفاق را ابراز می کنند.
ناصر میرزاخانی از خادمین حسینی در تبریز در مورد آئین های عزاداری محله خود می گوید: برخی از دستجات حسینی طبل و سنج ندارند. چوب دستی هم به دست نمی گیرند. بلکه آئین شاه حسین گویان به همان حرکت طولی و شانه به شانه هم و نوحه سرایی و سینه زنی بسنده می‌شود. مانند دسته سینه زنی منطقه دوه چی (شتربان).
مراسم شاه حسین گویان و سینه زنان بسیاری از محلات به لحاظ عظمت، بزرگی دسته ها، تعداد افراد، توانایی نوحه خوانان، تنوع و سوز مرثیه ها و حتی شهرت مداحان و نوحه خوانان معروف هستند. به عنوان مثال هیات های: شتربان، کوچه باغ، تپلی باغ، اهراب، مارالان، قره آغاج ، ثقه الاسلام و حتی ولیعصر برای خود اسم و رسمی داشته و از سابقه ای طولانی برخوردارند.
برخی از دستجات، رسم جالبی هم دارند و آن، مهمان رفتن و انجام عزاداری در محلات همسایه و حتی محلات دوردست شهر است. بدین ترتیب، نوعی الفت و دوستی و وفاق در بین شهروندان ایجاد می شود ضمن آنکه محلات دیگر شهر نیز با نحوه عزاداری محلات همسایه آشنا می شوند و از فیوضات نوحه خوانی محلات دیگر بهره می برند.
در همه این عزاداری ها، ادای نذر و احسان نیز به راه است. از چایی گرفته تا شربت و نان روغنی و کیک و بیسکویت و حتی غذاهای آماده، سیب زمینی، شله زرد، ساندویچ، خرما و …
برخی از افراد مومن و عزادار نیز در این منطقه، برنامه سالیانه ای برای خود و خانواده و حتی محله و شهر تعریف و ثبت کرده اند. به عنوان مثال برخی از خانواده ها در ظهر تاسوعا، ناهار نذری می دهند و استمرار این پخش نذور سبب شده تا قریب به اتفاق عزاداران و خانواده های دیگر بدانند که در این روز در فلان خانه، غذای آماده احسان می دهند. یا برخی از خانواده ها، یکی از روزهای دهه اول و دوم محرم را به عزاداری و مرثیه سرایی برای یکی از یاران شهید امام حسین اختصاص داده اند و در این روز با دعوت از دوستان و هم هیئتی های خویش ضمن به راه انداختن دستجات سینه زنی، نذورات خویش را در این راه ادا می کنند. مانند: نذر حضرت علی اکبر، نذر علی اصغر، نذر حضرت ابوالفضل العباس و …!
فعالیت پنج هزار هیات شاه‌حسین‌گو در تبریز
رئیس هیئت مدیره شورای هیئات مذهبی تبریز در مورد کثرت و تنوع دستجات عزاداری حسینی در تبریز می گوید: در سطح استان بیش از هفت هزار و در شهر تبریز بیش از پنج هزار هیات شاه حسین‌گو و دسته عزاداری حسینی در ایام محرم فعالیت می‌کنند. آمار دقیقی در این رابطه نمی‌توان ارائه داد چون دسته‌های عزاداری بصورت مردمی در اقصا نقاط استان برپا می‌شوند.
صمد قلی‌زاده با بیان این‌که معمولا هیات‌های شاه‌حسین گوی تبریز به جز تعدادی دسته‌جات، یک روز یا دو روز مانده به محرم عزاداری‌های خود را بصورت رسمی شروع می‌کنند، افزود: 50 درصد هیات‌های مذهبی تبریز غالبا از هفتم محرم تا سومین روز شهادت اباعبدالله الحسین(ع) مراسم خود را بصورت شبانه‌روزی برگزار می‌کنند.
وی به برخی از عزاداری‌های شاخص در ایام محرم در تبریز اشاره کرده و می گوید: شاخص‌ترین برنامه‌ها در بازار تبریز برگزار می‌شود که در حقیقت بزرگترین مانور عزاداری و راهپیمایی مذهبی در تبریز است، این عزاداری نمونه نداشته و جایگاه بسیار ویژه‌ای در میان مردم تبریز و کشور دارد.
از صادقیه تا مظفریه: عزداری در بازار سرپوشیده تبریز
یکی از جالب ترین و معروف ترین عزاداری مردم آذربایجان و شهر تبریز که از قضا در سطح کشور نیز معروف است، عزاداری در بازار سرپوشیده وتاریخی تبریز است. بازار تبریز از دیرباز کانون عبادت و مبارزه و مبلّغ آئین های مذهبی و شعائر دینی بوده است. بازاریان تبریز نیز در موضوع سوگواری های حسینی همیشه پیشگام بوده اند. با توجه به قدمت تاریخی این مجموعه و عظمت آن، بخشی از مراسم سوگواری مردم آذربایجان در این محل برگزار می شود. تا جایی که اغلب رسانه های صوتی، تصویری و رادیو و تلویزیون این مراسم را به طور زنده پخش می کنند. در طی روزهای ۸ تا ۱۲ محرم، همه دستجات حسینی محلات مختلف شهر بر اساس یک برنامه از پیش ابلاغ شده به نوبت از درب بزرگ بازار صادقیه در جنوب بازار وارد محل شده و با حرکت آرام و نوبتی خود، در قلب این بازار یعنی بازار مظفریه به عزاداری می پردازند. این مسیر حدودا دو کیلومتری را عزاداران به سینه زنی، زنجیرزنی و نوحه خوانی طی می کنند. در این عزاداری ها از طبل و شیپور و عَلَم و کتل های بزرگ خبری نیست. اما همه عزاداران با سربندهای سیاه و جامه های بلند مشکی در سوگ حسین و یارانش ناله ها سر می دهند. معمولا سه نوع دسته عزاداری در این محل و در طی این روزها قابل تشخیص است: هیات زنجیرزنان، دستجات عرب و دستجات عجم.
دستجات عزاداری عرب و عجم با مکث و طمانینه سینه زده و حسین حسین و آه و فغان سر می دهند و بر سینه های باز خود می زنند. دستجات عرب، معمولا لباس هایی بلند تا زیر زانو می پوشند و با دو دست باز و گشاده سینه می زنند ولی دستجات عجم، معمولا با کت و شلوار و پیراهن مشکی با یک دست سینه می زنند. با نگاهی به نحوه عزاداری این دستجات می توان تفاوت ها و شباهت های جالبی را هم مشاهده کرد.
در این ایام، ۲۴ دسته حسینی از نقاط مختلف شهر تبریز به ترتیب وارد این بازار شده و سوگواری می کنند.
جایگاه ویژه علمدار کربلا در عزاداری های آذربایجان
اما یکی از جالب ترین عزاداری های مردم آذربایجان در مورد حضرت عباس (ع) است. سوگواری مردم آذربایجان برای علمدار جانباز کربلا، از حال و هوایی ویژه دارد. آذربایجانی ها ارادت خاص و اخلاص بی بدیلی به پیشگاه حضرت عباس دارند. برای همین، شما در این منطقه با کودکانی که نام آنها «عباس» یا «ابوالفضل» باشد زیاد برخورد می کنید. رنگ سبز عباسی هم در این منطقه به عنوان نماد علمدار کربلا، شهرت عام و خاص دارد. تا جایی که نوحه عباس که در دستجات حسینی خوانده می شود بی اختیار اشک زنان و مردان از پیر و جوان سرازیر شده و بر مظلومیت و وفاداری بی بدیل علمدار کربلا مویه سر می دهند.
امام حسین در شعر شهریار
یکی از مهمترین نوحه های ذکر شده در هیات ها، شعر زیبای استاد شهریار است:
حسینه یئرلر آغلار گویلر آغلار
بتول و مرتضی پیغمبر آغلار
(زمین و آسمان در عزای حسین می گریند، بتول و مرتضی و پیغمبر می‌گریند)
و یا این جمله بیشتر به گوش می رسد:
هانسی گروهون بئله مولاسی وار؟!
شیعه لرین حضرت عباسی وار؟!
(کدامین گروه چنین مولایی دارند؟! شیعیان مولایی چون حضرت عباس دارند)
سوگواری بانوان، پا به پای مردان
در ایام محرم و به ویژه در دهه دوم محرم، زنان و دختران آذربایجان نیز، با برپایی مجالس عزاداری و نوحه‌خوانی در منازل شخصی در این آئین‌ها، شرکت می‌کنند. آئین های عزاداری بانوان معمولا در بعد از ظهرها و خانه های شخصی و یا حسینیه ها برگزار می شود. آئین های عزاداری بانوان نیز در تقویم عزاداری های مردم این منطقه پای ثابتی در بین خانواده ها پیدا کرده و سال های متمادی بر اجرای مرتب و سالانه آنها تاکید می شود. در آئین های زنانه نیز، بانوان مجلسی از مناقب یاران امام و شرح ایثار و شهادت خاندان سیدالشهدا و نیز فلسفه نهضت عاشورا به ویژه از نقش بزرگ بانوی دشت نینوا، حضرت زینب (س) سخنرانی می کنند.
آئین شبیه خوانی
یکی از زیباترین و پراحساس ترین آئین هایی که در جای جای آذربایجان برگزار می شود مراسم شبیه خوانی و تعزیه‌گردانی است که عمدتاً در روز عاشورا و گاهی در روز تاسوعا و حتی اربعین حسینی (به عنوان نمونه در شهرستان تسوج) برگزار می شود.
مطابق سنت برجای مانده از سالهای دور، گروهی از عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت با پوشیدن لباس های رنگی و بر پا داشتن خیمه های ویژه، حماسه عاشورا را بازسازی و دیالوگ های به یادگار مانده از آن حادثه را بازآفرینی می کنند. گروهی لباس قرمز و زرد پوشیده و در نقش سپاهیان عمرسعد و شمر و حربن یزید ریاحی ظاهر می شوند و برخی دیگر، نقش یاران امام حسین(ع) را ایفا می کنند. عبارات شعرگونه و موزون و تعزیه ها و گفتگوهای میان یاران حضرت سید الشهداء و لشکریان کفر، یکی از زیباترین صحنه ها و تابلوهای رزمی جهان را به تصویر کشیده و نشانگر ایثار و شهادت طلبی امام و مظلومیت خاندان او و شقاوت قاتلان اوست. این هنرنمایی خیابانی و تئاتر آئینی، نقش عمده ای در زنده نگه داشتن حماسه عاشورا و انتقال پیام کربلا به نسل های جدید داشته است. تا جایی که بسیاری از کودکان و نوجوانان برای مشاهده این تئاتر آئینی که از مدت ها پیش برای آن تمرین می شود بسیار استقبال می کنند.
در برخی از شهرها و روستاها، با بهره گیری از صحنه های بدیع و ابتکاری و اشعار، نوحه ها و مرثیه های سوزناک، شور وصف ناپذیر ارادت به بارگاه اباعبدا… الحسین در بهترین ردیف و قافیه به سرایش در می آید.
آئین های بعد از عاشورا
عزاداری های حسینی با شور وصف ناپذیر، در شب های دهه ی اول محرم به اوج خود می رسد و تا روزهای تاسوعا و عاشورا و حتی سومین روز از شهادت سیدالشهدا ادامه می یابد. بر طبل کوبیدن و چنین حرکت های تند و ریتمیک تا ظهر عاشورا تداوم می یابد و با نوای اذان ظهر روز عاشورا به پایان می رسد. از بعد از ظهر عاشورا، مراسم خیابانی و عزاداری های محله ای، به داخل مساجد منتقل می شود. معدود دستجات هم، به نشانه عزاداری و سوگواری از حادثه کربلا، با پای برهنه، آغشته کردن لباس خود با کاه گل، زمین گذاشتن طبل، چوب و سنج و بیرق های رنگی، در دست گرفتن شمع های روشن، شام غریبان کاروان داغدار و ماتم زده امام حسین (ع) را به عزا می نشینند.
یکی از مشهورترین و مرسوم ترین نوحه ای که در شام غریبان شهدای کربلا در محافل مذهبی و کوچه و خیابان های شهرها سر داده می شود نوحه جانسوز و زیبا و دلنشین « زینب، زینب» مرحوم سلیم موإن زاده اردبیلی است. همان پیرغلام معروف اردبیلی که حتی وصیت کرده بود جنازه او را با این نوحه تشییع کنند!
احسان و نذورات عاشورایی
قربانی کردن گوسفند و احسان و صدقه دادن و ادای نذر، از معنوی ترین و خالصانه ترین آئین های مردم آذربایجان است. پخش ناهار، نان، چای، شربت، آش، شله زرد و سایر خوراکی ها، اهدای تجهیزات مربوط به آئین شبیه خوانی، لوازم مورد نیاز دسته جات و مساجد و هیات ها همه و همه, در این ماه عزیز رونق می گیرد. در این ایام، شیفتگان حسین( ع) برای پذیرایی از عزاداران از هم سبقت می گیرند.
جاری خون ایثار و شهادت بر پیکر جامعه
نذرها و نیازها، به همراه دست های دعا، شفاعت طلبی و دست به دامن شدن ها، اینک بعد از ۱۴۰۰ سال از آن حماسه عظیم، گویای این نکته است که هنوز خون ایثار و آزادگی در برابر ذلت و تسلیم در کالبد جامعه اسلامی، جریان دارد.
قیام حسین(ع) حرکت ابا عبدا… و حماسه کربلا، زیباترین تصاویر، ماندگارترین روایت، موزون ترین شعر عشق و گویاترین تابلوی معرفت و قرب الی ا… است که همواره در رگهای مردم آذربایجان و ایران تا رستاخیز جریان خواهد داشت.
*روزنامه نگار از تبریز و دانشجوی دکتری علوم ارتباطات[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row]