آذرقلم: شما حتما فیلم ها و سریال های قدیمی بسیاری را به تماشا نشسته اید. در تمام این فیلم ها ابزار و وسایل قدیمی به کار رفته در این فیلم ها توجه شما را به خود جلب کرده است. از کفش و کلاه بازیگران گرفته تا فایطون و ماشین و مغازه ها! آیا تا حالا از خودتان پرسیده اید که چگونه می توان بخشی از این وسایل قدیمی را در عالم واقع دید؟
بی شک همه ی آن وسایل به کار رفته در ساخت فیلم ارزش تاریخی ندارند چرا که عمدتاٌ، بدل یا نمونه های تقلبی آنها در فیلم استفاده می شود. اما اگر شما سری به موزه ی «برادران سرابی اقدم» در تبریز بزنید می توانید به آرزوی دیرینه خود برسید. همراه با خاطره ای شورانگیز از موزه ای قدیمی و کوچک با چاشنی استقبال گرم و صمیمی این دو برادر هنرمند آذربایجانی!
به گزارش آذرقلم، «رضا و یعقوب» دو برادر پیکر تراش و مجسمه ساز تبریزی هستند که تاکنون شاهکارهای هنری بسیاری را در قالب مجسمه و آثار حجمی به جامعه ی فرهنگی ایران و آذربایجان عرضه کرده اند. اما آنچه که نام این دو برادر را بر سر زبان ها انداخته همت و اراده ی آنها برای گردآوری اشیائی است که کمتر ذهنی به دنبال آنها بود.
آنها از ۳۰ سال پیش به شوق احیا و معرفی قدمت و فرهنگ آذربایجان و ایران، دست به فعالیتی فراگیر و مستمر زدند. ۳۰ سال جوانی و نیز سرمایه های مادی زندگی خویش را در این راه صرف کردند تا از گوشه و کنار جهان آثاری را گرد آورند که کمتر در موزه ها رد پایی از آنها بوده بلکه گرد غفلت و غبار فراموشی و نابودی بر روی آنها نشسته است.
در کوچه پس کوچه های تنگ و تاریخی تبریز در خانه ای قدیمی در خیابان راسته کوچه همان کوچه ای که مشروطیت از آن رهبری و هدایت می شد در همسایگی «خانه مشروطیت» خانه ی قدیمی دیگری است که تاریخ تبریز را اینجا تحریر می کنند. نه با قلم و جوهر که با سرپنجه هنر و عشق پرثمر. در این خانه و کارگاه با خاک و آب و با گرد آوری اشیاء قدیمی، کتابی قطور از فرهنگ و قدمت و تصویری عینی از جایگاه آذربایجان به جهانیان عرضه می شود.
اما مشهورتر از هنر مجسمه سازی، هنر مجموعه داری در این خانه قدیمی غوغا می کند. مجموعه هایی از جنگ افزارهای قدیمی، پست و تلگراف، طب قدیم، آب، لوازم تحریر، چاپ، قفل، کارت پستال، فلاحت (کشاورزی)، نجاری، شهر، دوران گذار ایران به تجدد، دوران مشروطیت، پنجره، کلاه و این اواخر مجموعه عظیم و غنی فانوس های قدیمی ایران و جهان با عنوان « موزه نور» بخشی از فعالیت شبانه روزی برادران سرابی اقدم در این خانه _ موزه قدیمی است.تاجر چایی که برای سرابی ها الگو شد:
مرحوم نخجوانی برای مردم آذربایجان نام شناخته شده ای است. تاجر بزررگی که به قصد تجارت چای ترک وطن می کرد و با تحمل رنج سفر به هندوستان، فرهنگ و اقتصاد ایران و آذربایجان را در آن سوی آبها معرفی می کرد.
اما تجارت چای، روح پر تلاطم و وطن دوستی نخجوانی بزرگ را ارضا نمی کرد. روح متعالی این مرد بزرگ به دنبال کالای ارزشمند دیگری بود که نه بر سفره غذای جسم که بر سفره غذای روح مردمانش بنشیند. او تمام سرمایه ی خویش را گرو گذاشت و ترجیح داد تا به جای کالای چای، مجموعه ای عظیم از کتاب های علمی، فرهنگی، ادبیات و … را بار کشتی های خویش کرده و به سوی تبریز روانه سازد. او بدین ترتیب کتابخانه ملی تبریز را بنیان نهاد و یادگاری زیبا و غنی از خود برای آیندگان به یادگار گذاشت. حالا مرام این مرد بزرگ، الگوی برادران سرابی است. به همین خاطر عکس نخجوانی بزرگ بر دیوار اتاق کار سرابی نقش بسته است تا اگر روزی دلشان از پرداخت هزینه ها و قیمت گزاف برخی اشیا لرزید و اراده شان سست شد با دیدن تصویر نخجوانی یادشان باشد که سالها پیش مردان بزرگی چون نخجوانی هم برای احیا و جاودانگی فرهنگ و هنر این مرز و بوم، از تمام هستی خویش گذشتند. عکس نخجوانی انگیزه کار و تلاش و پیگیری را در وجود آنها همواره زنده می سازد.
از فانوس های پیه سوز مفرغی تا لوسترهای چلچراغ امروزی:
امروزه تنها با فشار دادن کلید برق می توانید روشنایی و نور را به اتاق کار و زندگی خود بیاورید. تاریکی خیابانها و شب های ظلمانی کوچه ها دیگر معنی ندارد. چرا که لامپ ها و نورافکن های مدرن، پرده ی سیاه شب را کنار زده اند. حالا در بعضی خانه ها و مجتمع ها نیازی نیست که برای زدن کلید برق از جای خود بلند شوید. چرا که ریموت کنترل ها در کسری از واحد زمان، چراغ لوسترها را برای شما روشن می کنند. در چنین روزگاری باور دورانی که مردمانش با چراغ های پیه سوز و کارپیت سوز کار، زندگی و رفت و آمد می کردند چندان ساده نیست.
قدیمی ترین ابزار روشنایی به کار رفته در ایران که به دست ما رسیده مربوط به چراغ های پیه سوزی است که از دوران مفرغی به یادگار مانده است.
سیر تحول چراغ و فانوس در ایران و جهان خود داستان شورانگیزی دارد. بررسی اسناد و آثار تاریخی نشان می دهد که ایرانیان از دوران مفرغی تا دوره ی هخامنشی از انواع مختلف چراغ ها به ویژه از نوع پیه سوز استفاده می کردند. پیه سوزها در دوران سلجوقی و ایلخانی از جنس سفال بودند و بیشتر توسط حاکمان و افراد متول و وابسته به دولت استفاده می شدند. تا اینکه در دوران صفوی تغییر شکل داده و با رواج و اشاعه ی کاربرد آنها در بین عموم مردم، در اماکن عمومی، حمام ها و مساجد نیز به کار رفت. نمونه ی دیوار کوب این چراغ ها را در فیلم ها و سریال های تاریخی حتما در زندان ها و سلولهای تاریک و کاخ های سلطنتی حاکمان وقت دیده اید. استفاده از چراغ های بزرگ پیه سوز در آن دوران عاملی برای اثبات تشخَص و تفاخر افراد و گروه ها بود. تا جائی که حمام های معروف متعلق به افراد معروف و متول از چراغ های بیشتر و پرنورتری استفاده می کردند.
چراغ های پیه سوز در دوران قاجار رفته رفته منسوخ شدند و به جای آنها فانوس های روغنی مدرن به صحنه آمدند. به عنوان مثال فانوس های معروف «شاه نشین» پدید آمدند که بیشتر اعیان قاجار از آن استفاده می کردند.
با روی کار آمدن پهلوی اول شاهد تغییرات گسترده ای در شکل و کاربرد چراغ ها و فانوسها هستیم. چرا که با ورود خودروها و فایطون های مدرن به کشور، فانوس ها و چراغ های جدید نیز وارد کشور شدند.
در مجموعه ی غنی برادران سرابی اقدم، شما می توانید فانوس هایی را ببینید که کاربردهای جالبی در زمان خود داشته اند. از فانوس های پیه سوز به کار رفته در کارگاه های قالیبافی و آرد سازی آن دوران گرفته تا فانوس های مدرنی که تا این اواخر و قبل از لوله کشی های گاز یک پای ثابت خانه های روستایی و باغ های ایرانی بودند!
از فانوس های ایرانی که بگذریم به مجموعه ای از فانوس های خارجی می رسیم که شاید برای بسیاری از ایرانی ها ناشناخته باشد اما در زمان خویش نقش مهمی را در رویدادهای اجتماعی و سیاسی و حتی جنگی کشورهای مختلف ایفا کرده اند.
به عنوان مثال نمونه ای از فانوس هایی به شکل سیلندرهای کپسول پیک نیک در این موزه جمع آوری شده که در دوران جنگ جهانی اول و دوم برای مشخص کردن باند فرودگاه به صورت اضطراری به کار گرفته می شدند. نیروهای جنگی شاغل در نیروی هوایی طرفین درگیر، با چیدن دهها عدد از این چراغ ها، باند فرود موقتی را برای طیاره های خود درست می کردند. این فانوس ها حتی می توانستند در روی آب اقیانوس ها ودریاها هم کاربرد داشته باشند.
از نمونه های خارجی فانوس ها می توان به فانوس های معادن اشاره کردکه نمونه هایی از آنها در موزه برادران سرابی موجود است. این نوع فانوس ها با آب و کارپیت کار می کردند و نیازی به روغن و نفت و یا پیه نداشتند. با مخلوط شدن قطرات آب با پودر کارپیت، گازی تولید می شد که بسیار اشتعال زا بود و به کارگران معادن امریکایی و اروپایی این امکان را می داد که با بستن آن بر روی کمر و یا با گرفتن آن در دست، به کار در دل کوهها و زیر زمین مشغول باشند.
فانوس مربوط به کابین ناخدای کشتی های آلمانی، چراغ مربوط به خدمه هتل های انگلیس، فانوس متعلق به سوزن بانان قطارهای اروپایی، فانوس دریایی «مورس» با قدرت ارسال پیام های کوتاه معروف به مورس در بین کشتی ها، نمونه ی لامپ های تولیدی خود ادیسون، چراغ های قدیمی به کار رفته بر روی خودروهای قدیمی در کشور امریکا و فرانسه و دهها نمونه جذاب و آموزنده دیگر در این کارگاه قدیمی روایتگر تاریخ پرفراز و نشیب مبارزه ی انسان با تاریکی و ظلمت برای دستیابی به نور و روشنایی است. در کنار این اشیاء واقعی، تصاویر اصلی این فانوس ها را می توان در عکس های قدیمی به جا مانده از آن دوران که به عنوان منبع و مرجع تحقیقاتی برادران سرابی اقدم مورد استناد قرار گرفته مشاهده کرد.
هر چند اکثر فانوس های به کار رفته بر روی فایطون های دویست سال اخیر ساخت خارج بوده و وارداتی بوده اند اما نمونه های ایرانی نیز در این موزه کم نیستند. «وندی سازی» نام صنعتی بود که در دوران قاجار در ایران آن زمان در دل بازارهای قدیمی پا گرفت. در این صنعت با خم کردن صفحات نازک حلبی و فولادی، قالب هاب مکعبی شکل درست کرده و با استفاده از شیشه در دورتا دور قالب، آن را برای حفاظت از نور شمع یا فتیله آغشته به روغن آماده می کردند تا در برابر هوا و وزش باد خاموش نشود. وندی سازی هر چند مدل بومی شده ی چراغ سازی خارجی در ایران است اما بررسی نمونه های خارجی این صنعت نشان می دهد که در اروپا این صنعت با شکل و قالب های دیگری فعال بوده است. در فانوس های اروپایی ساخته شده با این شیوه از ورق های ضخیم تر فولادی استفاده شده که هم از دوام بیشتری برخوردارند و هم کاربرد ماشین آلات پیشرفته در ساخت آنها کاملاٌ مشهود است.
سرابی های پژوهشگر
موزه برادران سرابی اقدم تنها به خاطر جمع آوری آثار قدیمی و تاریخی معروف نیست. موسسین این موزه در کنار اهتمام برای گردآوری این اشیاء، در مورد خاستگاه، تاریخچه و کاربرد آنها نیز تحقیق و مطالعه می کنند و کلکسیونر صرف نیستند.
از همین روست که برای ساختن مجسمه کلنل محمد تقی خان پسیان، بیش از ۷ سال در مورد زندگی، فعالیتها، سفرها و مبارزات این شخصیت برجسته آذربایجانی به عنوان اولین خلبان ایرانی مطالعه و تحقیق کردند تا در نهایت مجسمه معروف و خوش ساخت میدان فرودگاه تبریز را به منظر چشم مردم عرضه کردند. به همین خاطر کتابخانه ی این موزه شخصی خود حاوی بسیاری از اسناد وکتب ایرانی و خارجی است. بسیاری از اشیائی که در این موزه جمع آوری شده دقیقاٌ الگو های عینی عکس های قدیمی است که هم اکنون موجود است. این امر نشانگر دقت و حساسیت برادران سرابی اقدم در مورد اصالت اشیاء می باشد که تلاش دارند تا واقعا نمونه های اصلی و تاریخی هر یک از فانوس ها یا سایر اشیاء جمع آوری گردد.
«رضا سرابی» از اینکه توان و وقت و سرمایه خویش را برای ایجاد این موزه صرف کرده ناراضی نیست اما به نکته ی مهمی اشاه می کند: «سالهای بسیاری است که آسایش و تفریح از سبد هزینه ی خانواده ما حذف شده است! و اینها همه به خاطر شوق و اشتیاقی است که نسبت به تاریخ و فرهنگ این سرزمین داریم. با این حال صرف هزینه ای بیش از این از توان ما خارج است. حال که بخش اعظم کار یعنی: تدارک و جمع آوری و راه اندازی چنین موزه ای انجام شده چه خوب است که حداقل ادارات و سازمان های مربوط به این اشیاء نظیر شرکت برق و یا سایر نهادها متولی گری چنین موزه هایی را عهده دار شوند تا بیش از این در غربت و در این پستوی کوچک در معرض خطرات مختلف تهدید نشوند و زمینه و بستر مناسب تری برای معرفی آنها به مردم آذربایجان و توریست های داخلی و خارجی فراهم شود.»
نگاهی به اطراف این اتاق بزرگ که می اندازید یاد انباری های قدیمی و تاریک خانه های فرسوده می افتید. اولین سوالی که برایتان پیش می آید این است که به راستی اینجا موزه است یا انباری وسایل قدیمی؟ آیا رواست که این اشیاء باارزش و قیمتی در چنین خانه ای نگهداری شوند و بازدید کننده ی چندانی هم نداشته باشند؟ موضوع امنیت این اشیاء و نحوه ی نگهداری آنها در برابر پدیده های طبیعی دغدغه ی مهمی است که ذهن هر بیننده و بازدید کننده ای را به خود مشغول می سازد. هر چند ۱۲۰ عدد از مجموع ۲۶۵ فانوس قدیمی به صورت امانت در موزه قاجار تبریز نگهداری می شود اما جای راه اندازی موزه ای اختصاصی به نام «موزه نور» در شهر تبریز خالی است تا در کنار موزه های تخصصی دیگر نظیر موزه شهر، سفال، مشروطیت، سنجش و …چون نگینی پرفروغ بر تارک این شهر تاریخی و فرهنگ ساز بدرخشد.
