[vc_row][vc_column][vc_column_text]آذرقلم: یخچال‌های طبیعی در گذشته‌ها در هر محله‌ای وجود داشت که اغلب برای تولید یخ به صورت طبیعی مورد استفاده قرار می‌گرفت اما اکنون برخی از آنها مورد بی مهری قرار گرفته و برخی مرمت شده است.
به گزارش آذرقلم به نقل از مهر، حکایت یخچال‌های طبیعی در گذشته‌ها به تولید طبیعی یخ و استفاده از آن در فصل گرما بازمی‌گردد؛ دست یافتن ایرانیان به تولید طبیعی یخ و لزوم وجود یخچال‌های طبیعی در تمامی محله‌های کلانشهر تبریز، با معماری منحصر به فرد تمام آن چیزی است که حتی شاردن سیاح فرانسوی نیز بدان پرداخته است.
یخچال‌هایی که روزگاری نیاز مردم هر محله‌ای را در فصل گرما رفع می‌کرد؛ بناهایی با معماری و روشی خاص برای تولید طبیعی یخ که قدمتی به بلندای تاریخ دارد. یخچال‌های طبیعی و قدیمی که روزگاری نه چندان دور در زیر زمین وجود داشت که برخی قربانی گذشت زمان شده و برخی نیز مورد مرمت قرار گرفته است.
نقش جالب «یخچال» در زندگی ایرانی‌ها!
قدیم‌ها که یخچال نبود ایرانی‌ها در گرمای تابستان آب خنک از کجا می‌آوردند؟ در حرارت طاقت‌فرسای شهرهای گرم ایران، نوشیدنی خنک چگونه تهیه می‌شد؟ پاسخ این است: «یخچال» بود!
یخچال برقی را که در دنیا «رفریجراتور» می‌نامند بی‌دلیل نیست که ایرانی‌ها یخچال می‌نامند؛ یخچال‌های طبیعی داشتند ایرانی‌ها و یخچال‌های دست‌ساز که یخ را چند ماه نگه می‌داشت و آب و نوشیدنی‌ها و مواد غذایی را تابستان‌ها هم خنک می‌کرد. یخچال‌های طبیعی در شهرهای سردسیر و کوهستانی بودند و در شمال تهران هم بودند و معمولا گودالی آبگیر بودند که زمستان‌ها آب درون‌شان یخ می‌زد و تابستان‌ها تکه‌های یخ را می‌شکستند و به خانه‌ها می‌رساندند. یخچال‌های دست‌ساز هم در شهرهای گرمسیر و معتدل ایران ساخته می‌شدند تا در گرمای تابستان‌ها کسی بدون یخ نماند و این یخچال‌ها انواعی داشتند.
«یخچال زیرزمینی» در نواحی شمال مرکزی و شمال غربی ایران مانند تهران و ساوه و زنجان و همدان و تبریز ساخته می‌شد و بخش عمده بدنه این‌گونه یخچال‌ها در داخل زمین بوده و دیوارهای قطور آن با سنگ یا آجر و ملات‌هایی نظیر ملات ماسه آهک و ساروج پوشید می‌شد. «یخچال بدون طاق» معمولا در اصفهان بنا می‌شد و شامل استخری از یخ بود که روی آن را با کاه یا حصیر می‌پوشاندند. «یخچال گنبدی» هم بود که بر فراز «چال» یا مخزن یخ آن یک گنبد بزرگ خشتی ساخته می‌شد و مخصوص شهرهای کویری و نواحی شمال شرقی ایران بود.
این‌گونه بود که وقتی در قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی در اروپا فقط اشراف و ثروتمندان یخ گیرشان می‌آمد که آب خنک بنوشند به‌گفته یک سیاح غربی: «نحوه حفظ یخ در ایران آن‌قدر پیشرفته است که حتی فقیرترین افراد نیز می‌توانند یخ داشته باشند».
یخچال‌های صفوی و یخچال‌های قاجار
یخچال‌های دست‌ساز برای قرن‌ها بخشی از زندگی و روزمرگی و لطف تغذیه و خوراک ایرانی‌ها بوده‌اند. و البته که مهندسی هوشمندی داشتند و ایرانی‌ها در یخچال‌ها بهره‌وری و بهینگی را به حد اعلا رسانده بودند که می‌توانستند یخ زمستان را نگه دارند تا آخر تابستان. یکی از قدیمی‌ترین توصیفات مربوط به یخچال‌های دست‌ساز در ایران در سفرنامه «ژان شاردن» سیاح فرانسوی در دوره صفویه ثبت شده و چنین است: «در یک محوطه گود، گودال عمیقی رو به شمال حفر می‌کنند و در مقابل آن حوضچه‌های مربعشکل… فراهم می‌آورند، آنگاه شامگاهان این‌ها را از آب مالامال می‌سازند…
صبحگاهان که کاملاً منجمد می‌شود آن را با رنده باغبانی یا شن‌کش می‌شکنند و تکه‌تکه می‌کنند و تمام این قطعات را در گودال مزبور روی هم انبار می‌کنند و در آنجا دوباره تا حد امکان به تکه‌های کوچکتر مبدل می‌کنند، چون هر اندازه یخ بیشتر خرد شود بهتر منجمد می‌شود. سپس حوضچه‌های مربعشکل را مانند روز گذشته با آب تازه پر می‌کنند…
بعد از اقلاً هشت روز کار مداوم به ترتیب بالا، قطعات یخ به ضخامت پنج تا شش پا به دست می‌آید… در مدت شش هفته… گودال به گودی و درازا و پهنای مطلوب انباشته و مالامال از یخ می‌گردد».
کارگران یخ‌ساز، مشغول کار در یک یخچال
یخچال‌ها تا دوره قاجار در اطراف شهرهای بزرگ ایران بیشتر و بیشتر شدند و در تهران هم زیاد بودند و یخ‌های تهران مشهور بودند به گوارایی. «جعفر شهری» مورخ معاصر در کتاب «طهران قدیم» درباره این یخچال‌ها نوشته است: «دیوارهای چینه‌‌ای بلند طویلی را… بالا برده، آن را سایبان زمین شمالی مشرف به آن قرار داده، زمین مذکور را به عمق یک ذرع گود کرده زمستان‌ها آب می‌انداختند که در اثر برخورد نسیم به دیوار بلند و برگشتن آن آب گودال تبدیل به یخ می‌شد… انبار سرپوشیده‌ای به عمق ده دوازده متر و پانزده بیست متر عرض و هشتاد صد متر طول حفر و ساخته و یخ حاصل‌شده در آن جا داده می‌شد… انبارهای بی‌سقفی هم بودند که روی آنها را پس از پر شدن با پوشال و حصیر می‌پوشاندند که البته این به پای انبار مسقف نرسیده حرارت تابستان قسمت اعظم یخشان را آب کرده به چاه کف انبار می‌فرستاد».
نمونه‌ای از یخچال‌ها در مناطق کویری ایران که میراث فرهنگی و شاهکارهای معماری و مهندسی ایرانیان محسوب می‌شوند
مرغوب‌ترین یخ تهران کدام بود؟
مشهور است که تهرانی‌ها به حوضچه یا گودالی که در آن آب یخ می‌زد «یخ چاوان» و به انباری که یخ‌ها در آن بر روی هم تلنبار می‌شد «توچال» یا «پاچال» می‌گفتند.
معیرالممالک، حاجی باقر، حاجی آقامحمد، حاجی علی‌اکبر، حاجی شیخ رضا و حاجی رجب تعدادی از معروف‌ترین یخچال‌های تهران بودند».
جالب اینکه خیابان یخچال تهران هم نامش از یخچال دست‌سازی می‌آید که گویا اهالی قلهک در محدوده این خیابان ساخته بودند و یخ شمیرانی‌ها را تأمین می‌کرد.
تهیه یخ به صورت طبیعی و ارائه آن به مردم
این موضوع وقتی با یک پژوهشگر تاریخ مطرح شد به خبرنگار مهر گفت: یخچال‌های تبریز با استفاده از طاق‌های ضربی آجر و سنگ چینی پایه‌های بنا به اقلیم سرد تبریز در زیرزمین ساخته شده‌اند که کار تهیه یخ و نگهداری از یخ را در طول سال و ارائه آن برای مردم در قدیم به عهده داشت.
کریم میمنت نژاد افزود: شاردن سیاح فرانسوی با زندگی در دوران صفوی در ایران، توضیحات مفصلی در رابطه با تولید یخ و اینکه ایرانیان به صورت طبیعی موفق به ساخت یخچال‌ها شده‌اند داشته است.
میمنت نژاد با اشاره به وجود یخچال‌های بسیاری در کلانشهر تبریز گفت: در هر محله و میادین هرمحله یک یخچال وجود داشت که امروزه تعدادی از آنها باقی مانده اما برخی از همین یخچال‌ها بنا به دلایلی از بین رفته‌اند؛ وجود یخچال‌ها در زیر زمین موجب شده است تا در حوادثی چون زلزله مصون مانده و آسیب نبینند.
باز بودن دریچه‌های یخچال‌ها در شب
به گفته این پژوهشگر تاریخ و معماری تبریز، یخچال‌های تبریز از لحاظ معماری به شکل تونلی و دارای فضای مستطیلی با یک سقف طاقی و در یکی که در محله ویجویه قرار دارد به شکل گنبدی هستند که دارای دریچه و دیواره‌های بسیار قطور به عنوان عایق حرارتی و برودتی ساخته شده‌اند.
میمنت نژاد افزود: کف این سازه‌ها تشکیل شده از چندین حوضچه است که با ورود آب به این حوضچه‌ها، دریچه‌های یخچال‌ها به هنگام شب باز می‌شد تا برودت هوا و گردش هوای سرد، باعث یخ بستن آب‌ها می‌شد و به هنگام روز نیز دریچه‌ها با کاهگل پوشانده می‌شد تا حفظ دمای داخل فضای یخچال رخ دهد.
او ادامه داد: در فصل زمستان تولید یخ به صورت روزانه انجام می‌گرفت و در نهایتاً با اتمام فصل زمستان و از راه رسیدن فصل گرما، دریچه‌ها به صورت کامل پوشانده می‌شد تا از ورود هوای گرم به داخل این یخچال جلوگیری گردد.
این پژوهشگر تاریخ بیان کرد: در نهایت در زمان مورد نیاز، به یخ‌ها از راه یک پلکان دسترسی پیدا کرده و شکسته می‌شد و برای فروش به مردم آماده می‌شد.
یخچال صادقیه بزرگ‌ترین یخچال تبریز است
میمنت نژاد گفت: یکی از یخچال‌های بزرگ در کلانشهر تبریز، یخچال صادقیه است که در کنار میدان چایی و برای استفاده از این آب ساخته شده بود که مرمت‌های لازم برای حفظ این یخچال انجام گرفته است.
وی با اشاره به وجود یخچال قائم مقام در تبریز افزود: این یخچال معروف به یخچال میرزا موسی خان قائم مقام فراهانی در محله ششگلان است که خوشبختانه این یخچال نیز مرمت و حفظ شده است.
این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: شهرداری تبریز یکی دیگر از یخچال‌های تبریز در کوی له له بیگ را تملک و اکنون در حال مرمت می‌باشد.
ثبت یخچال‌ها به عنوان سازه‌های ملی
میمنت نژاد با اشاره به اینکه یخچال‌های موجود در کلانشهر تبریز به عنوان سازه‌های ملی ثبت گردیده است افزود: یخچال بیلانکوه متأسفانه به عنوان زباله گاه درآمده و نیاز مبرمی به مرمت دارد.
وی از تخریب اخیر یخچالی بسیار با قدمت بالا در خیابان ملل متحد و نیاز مبرم برای مرمت این یخچال گفت: یخچال دیگری در میدان ورجی نیز تخریب شده و هم‌چنین یک یخچالی در خیابان شهید بهشتی (منصور سابق) نیز از بین رفته است.
این پژوهشگر تاریخ بیان کرد: یکی دیگر از یخچال‌های تخریب شده، یخچالی در مقابل مدرسه شاه سلطان حسین ولی است که بخشی از ان زیر خیابان چای کنار محفوظ هست و نیاز به مرمت دارد.
وی افزود: یخچال‌های طبیعی در اکثر نقاط تبریز وجود دارد که یکی از منحصر به فردترین آنها یخچال ویجویه است که در حال حاضر انباری چاپخانه شده است.
وجود ۹ یخچال طبیعی در کلانشهر تبریز
در این رابطه مدیر باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی به خبرنگار مهر گفت: در حال حاضر تعداد یخچال‌های موجود در استان آذربایجان شرقی به ۹ یخچال می‌رسد که یخچال‌های قائم مقام، له له بیگ، بیلانکوه، صادقیه در تبریز وجود دارد.
حسین اسماعیلی عتیق از وجود یخچال‌هایی در روستای بوکت واقع در شهرستان عجب شیر، کوزه کنان و شهرستان مراغه خبر داده و افزود: یخچال صادقیه تبریز در زمره قدیمی‌ترین یخچال‌هاست که مرمت شده است.
وی ادامه داد: طی بارش‌های بهاری و نشست زمین، یخچال میرزا مهدی در تبریز شناسایی شده که بعد از ثبت این یخچال، مورد مرمت قرار خواهد گرفت.
نگهداری مواد غذایی و جلوگیری از فاسد شدن آنها
این باستان شناس گفت: مردم همواره محلی را برای نگهداری مواد غذایی و جلوگیری از فاسد شدن در نظر می‌گرفتند که قبل از پیدایش این یخچال‌ها معمولاً از چاه و یا تونل استفاده می‌کردند که البته دارای مدت زمان مشخصی بود.
اسماعیلی عتیق با اشاره به پیدایش یخچال‌های طبیعی از صدر اسلام بیان کرد: کاربرد یخچال‌های طبیعی متفاوت است بدین گونه که در فصل زمستان که نیاز به مصرف آب در بخش کشاورزی نبود، آب به صورت لایه لایه در این یخچال‌ها یخ بسته و در فصل تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفت.
او افزود: در گذشته‌ها در هر محله یک یخچال طبیعی وجود داشت و از معماری منحصر به فردی برخوردار هستند.
تاریخ ایران در برگیرنده ابنیه‌های تاریخی شگفت انگیزی است که روزگاری بر سر زبان‌ها بود اما شاید گذشت زمان و البته پیشرفت علم و تکنولوژی، موجب فراموش شدن آنها شده اما معماری اصیل و خاص یخچال‌های طبیعی در تبریز، چیزی نیست که باید به سادگی قربانی زمان شود.
حفظ و نگهداری ابنیه‌های تاریخی و البته یخچال‌های طبیعی یکی از ضرورت‌های کلانشهر تبریز است چرا که بیانگر تاریخ و یادآوری روزهایی است که ایرانیان به تولید طبیعی یخ دست یافته بودند.
امین رحیمی (فارس) و آناهیتا رحیمی (مهر)[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row]