بانگ گردش های چرخ و خاک و گل در شهر ملی صنایع‌دستی ایران: کوزه کنان

آذرقلم: بالاخره بعد از سال ها تلاش و پیگیری مسئولان فرهنگی و اشتیاق هنرمندان سفالگر آذربایجان و شهر تاریخی کوزه کنان به ثمر نشست و گام های اصلی برای ثبت شهر کوزه کنان به عنوان «شهر ملی صنایع‌دستی ایران» برداشته شد. تردیدی نیست که این حرکت فرهنگی می تواند حوزه های گردشگری ، اقتصادی و فرهنگی این منطقه از آذربایجان را تحت تاثیر قرار داده و دستاوردهای خوبی برای شاغلین سنتی و هنرمندان این شهر به ارمغان بیاورد.
به بهانه این خبر خوب و آشنایی با این شهر هنرخیز، بار دیگر سفری می کنیم به این شهر و کارگاه های تولید و عرضه سفال این شهر.
***
اینجا سرزمین هنر کوزه گری است. کوزه گرانی که دست در گِل، آب در خاک، پای در چرخ و چشم در کوره، کوزه ها می سازند و اسباب هنرورزی فراهم!
اینجا کارگاه کوزه گری است. جایی که ناخودآگاه یاد آن رباعی عارفانه، پر رمز و راز و معروف خیام نیشابوری می افتی که:
در کارگه کوزه‌گری رفتم دوش
دیدم دو هزار کوزه، گویا و خموش
ناگاه یکی کوزه برآورد خروش
کو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه فروش
شعری کوتاه که حاوی معانی عمیق و راوی اسرار عظیم آفرینش است. فانی بودن دنیا به عینه به تصویر کشیده می شود و چرخ های دوار آن، قدرت خالق جهان را دیگر بار پیش رخ تماشاگران متذکر می شود.
اینجا «کوزه کنان» است. مهد هنر و خلاقیت و کارآفرینی آذربایجان. جایی که در ان دل در گرو عشق می نهند و بی ادعا، گلستانی از گل و ریحان و سنبل به عرصه هنر هدیه می کنند. از خاک بی ارزش و آب جاری و روان، زلال حقیقت را به منظر چشم هر ناظری میهمان می کنند و از گردش چرخ «کوزه گری» چرخ گردون را به بازی می گیرند تا از میان این چرخ و خاک و آب، نانی به کف آرند و به غفلت نخورند. اینجا سرزمین هنر کوزه گری است. کوزه گرانی که دست در دست، آب در خاک، پای در چرخ و چشم در کوره، کوزه ها می سازند و اسباب هنرورزی فراهم!
علاقه و ناگفته های دل خویش را همچون نقاش بر روی خاک و گِل پیاده می کنند. احساسات پاک و خالصانه خویش را نه با قلم بر روی لوح و دفتر که بر روی «گِل» می نویسند. نوشته ای ماندگار. و آنگاه نقش ها و رنگ ها می زنند این مصنوعات خاکی و گلی را و چنان ذوق به خرج می دهند که هنرمندان چینی ساز کشور چین و ماچین را نیز به تحیر وا می دارند. اگر آنها در کارخانه ها و کارگاه‌‌های بزرگ و مجهز با دستگاه ها و امکانات بسیار و با استفاده از رایانه و تکنولوژی مدرن روز، دل اشراف زادگان را می برند، اینجا در این «دهکده هنر کوزه گری ایران»دل هر بیننده، از فقیر و شهیر گرفته تا صغیر و کبیر را می ربایند و از ضمیر زلال و خمیر تلاش، معاش خویش می چینند.
به راستی که این کوزه گران بی ادعا، ان شعر کهن را به فصاحت چنین زمزمه می کنند که: هنر نزد ایرانیان است و بس!

*کوزه کنان، هنرکده سفالین ایران
از تبریز که به مقصد شهر تسوج در شمال غرب ایران حرکت می کنید، ۳۰ کیلومتر مانده به تسوج و در فاصله ۶ کیلومتری شهر شبستر، چشمه جوشان و فرح افزایی وجود دارد که خستگی از چهره مسافران می زداید و به نیکی، به پیشباز مهمانان می‌رود. از آب زلال چشمه همیشه جاری «قره کهریز» آبی بر صورت می زنی و از آن جرعه ای می نوشی. آنگاه سر را بلند می‌کنی. در این لحظه سرشار از شادمانی، چشمانت، «صنایع دستی» چیده شده در اطراف این چشمه را میزبان می شود که تو را برای لحظاتی به عالم خاطرات و رویاهای شیرین پرواز می دهد. ابتدا تعجب می کنی که این مجسمه های هنرمندانه، نقش های زیبا و رنگ های دل انگیز چگونه در این حاشیه جاده سربرآورده اند، اما چون به میان آن نقش ها و رنگ ها می روی، دامن دامن گل و ریحان خوشبوی باغ هنر ایرانی و آذربایجانی را می بینی که به دست کوزه گران هنرمند آذربایجان، چنین زیبا، شعر خلاقیت و تصنیف «بودن» سروده‌اند. اینجا «هنرکده کوزه گری ایران» است. کوزه کنان!

زادگاه صاحب خانه مشروطیت تبریز:
شهر کوچکی که تا دیروز روستائی بود بی نام و نشان و اگر نشان داشت به مدد نام «حاج مهدی کوزه کنانی» معروف به ابوالملّه، مالک و صاحب خانه مشروطیت در خیابان راسته کوچه تبریز بود که بعدها خانه اش به ستاد فرماندهی مبارزان و مشروطه طلبان و به ویژه ستارخان (سردار ملی) و باقرخان (سالار ملی) مبدل گشت. همان مبارزی که خانه زیبا و دل باز خویش را در اختیار مبارزان قرار داد. خانه او هم اکنون، به یکی از موزه های زیبا و جاودانه تبریز تبدیل شده است.
«کوزه کنان» جمعیت زیادی ندارد. از مظاهر و مزایای شهر و شهرنشینی هم چندان بهره ای نبرده اما در عالم هنر، اسم و رسمی برای خود دست و پا کرده است. البته اگر کپی کاران چینی و برخی از فرصت طلبان و سودجویان داخلی بگذارند!
از قدیم الایام مردمانش با خاک رس و اندکی آب بر روی چرخ کوچک گردون، نمایش عشق بازی راه می اندازند و اپرای مهربانی اجرا می کنند. سمفونی زیبای طبیعت را بر روی سِن «خاک و کوزه» به نوا در می آورند و با قلم ذوق و بر لوح خاک، شعر مهر می سرایند، سِحر «سیر جهان» می کنند و نرد عشق می بازند. آنگاه از سر صدق و صفا، محصولات هنری خویش را به اطراف «قره کهریز» می آورند تا هم خود به نانی برسند و هم هنر سفال گری را مهمان چشمان خسته مسافران کنند.
سالهاست مردمان و ساکنان این شهر کوچک و روستاهای اطراف، نان خویش را به عرق جبین هنرمندانه، از اختلاط آب و خاک و از تنور چرخ کوزه گری درمی‌آورند. سالها پیش شغل و مشغله اصلی مردمانش کوزه گری بود. هر چند که با نفوذ صنایع چینی و مسی و کریستالی، رونق بازار و کسب و کارشان به رکود گرائید و انها به شغل های دیگری روی آوردند. البته کوزه گری تنها عنوان است وگرنه از گلدان های بزرگ و کوچک گرفته تا قلک های کودکانه و دلفریب، مجسمه های رنگی ساخته شده از گل و رس (و نه چینی گرانقیمت!) حاصل تلاش هنرمندانه آنهاست. به هر حال، همه این محصولات حول محور نام «کوزه» و کوزه گری می چرخد.
در سالهای دور، آن زمان که محصولات پلاستیکی و فرآورده های نفتی و شیشه ای و پتروشیمی پا به عرصه وجود ننهاده بود، کوزه ای پر از آب زلال و خنک، همیشه همراه کشاورزان، دامداران، چوپانان و خانواده ها بود. خاک رس و کوزه های سفالی، به خاطر ویژگی خاصی که داشته و دارند، تا مدتها آب را خنک و تمیز نگه می دارند. بنابراین، کوزه، نماد صافی و صداقت و لطافت است.

اشتغال ۵۰ کوزه گر در ۳۵ کارگاه
کارگاههای کوچک و بزرگ بسیاری در این منطقه از آذربایجان شرقی به وجود آمده و فعالیت می کنند. هر چند که چندسالی است، عرضه محصولات سایر شهرها و سفالینه هایی که اغلب از هنر ایرانی عاری بوده و جز رنگ و لعابی فریبکارانه، بیش نیستند، آثار اصیل و ماندگار «کوزه کنان» را تهدید می کنند.
کوزه کنان اکنون نزدیک به ۶ هزار نفر جمعیت دارد. در حال حاضر این شهر کوچک ۳۵ کارگاه سفالگری را که در هر کدام حداقل ۴-۳ نفر مشغول کار هستند در دل خود جای داده است. به عبارت دیگر نزدیک به ۱۰۰خانوار این شهر از طریق کوزه گری امرار معاش می کنند. این تعداد البته غیر از آمار افرادی است که به صورت مستقیم و غیر مستقیم در زمینه های مرتبط این هنر از قبیل: حمل و نقل خاک، جابجایی محصولات تولید شده، ساخت و اداره کوره‌ها، فروش، خدمات و … فعالیت می‌‌کنند.
به گفته «امامعلی معتمد کوزه کنان» مدیر عامل تعاونی سفالگران کوزه کنان در حال حاضر، دو شرکت تعاونی، شاغلان این رشته را تحت پوشش حمایتی خود دارد.
از او در مورد سابقه و تاریخچه ساخت کوزه و سفال در این منطقه پرسیدیم. به اعتقاد وی، ریشه حرفه و هنر سفالگری، به دوران پیش از اسلام و حتی زمان حضرت نوح پیامبر برمی گردد. چرا که به گواه مورخان آن حضرت نیز، از کوزه های سفالین و لوازم ساخته شده از خاک رس و سفال استفاده می کرد. ضمن آنکه کشف اشیاء باستانی و تاریخی سفالین در این منطقه و یا سایر نقاط کشور، به خوبی ثابت کرده است که خاستگاه این هنر نزد ایرانیان است. همچنان که «کاریز» یا کهریز (قنات) از ابتکارات و ابداعات ایرانیان در طول تاریخ بوده و تمدن های اصیل ایرانی نیز در کنار این کاریزها شکل گرفته اند.
وجود دو نقطه مسکونی در این منطقه به نام های «آق کهریز» و «قره کهریز» گواه این مدعاست. به هر حال در این نکته که صنعت کوزه گری در ایران و در حاشیه کاریزها شکل گرفته تردیدی نیست. هر چند که رونق صنعت حمل و نقل به همان اندازه که باعث رونق حرفه کوزه گری شده، اصالت آن را نیز تهدید کرده است.
شهردار کوزه کنان نیز ضمن انتقاد از بی توجهی مسئولان به صنعت سفال می گوید: از سال ۹۶ دهکده توریستی کوزه کنان با رویکرد احیای سفال کوزه کنان مطرح و برخی امور آن توسط شهرداری انجام گرفته ولی بی توجهی مسئولان استانی تحقق کامل این امر را با مشکل مواجه ساخته است.
موسویان با بیان اینکه شهروندان این شهر معمولا شش ماه به امر کشاورزی مشغول می شوند و شش ماه دیگر سال را در امر سفال فعالیت می کنند می گوید: اخیرا ۷۵ خانم دوره میناکاری سفال را گذرانده و آماده کار در صنعت سفال این شهر هستند.
شهردار کوزه کنان به ابداعات و نوآوری های تعدادی از جوانان این شهر در زمینه طراحی کوره سفال پزی در قالب دانش بنیان اشاره کرده و می گوید: تولید کاپ ورزشی سفالی برای منطقه ما مایه افتخار است .
وی وجود آب و خاک مرغوب کوزه کنان را عامل شناخته شدن این شهر به عنوان قطب سفالگری استان دانست و گفت: وجود آب انبار قدیمی و تاریخی در کوزه کنان بهترین مکان برای ایجاد موزه سفال است

سایه شوم سفالینه های رنگین بر سر هنر اصیل کوزه کنان:
صنایع خوش آب و رنگ شهرهای دیگر که نه بر پایه خلاقیت و اصالت که بر محور تقلید و کپی برداری و تولید انبوه با استفاده از ماشین آلات مدرن شکل گرفته، اکنون عرصه را بر تولیدات ساکنان این شهر کوچک تنگ کرده است. همین تولید انبوه سبب شده تا محصولات استان های دیگر کشور -از جمله همدان- سر از اینجا در آورند. البته حضور صرف محصولات هنری در نقاط مختلف شهری، به خودی خود اشکالی ندارد اما اگر این حضور غیرمنطقی میهمان ناخوانده، هنر میزبان را مورد تهدید قرار دهد، اوضاع نگران کننده می شود و خود به چشم خویشتن اطمینان خواهید یافت که:
قلندران حقیقت به نیم جو نخرند
قبای اطلس آن کس که از هنر عاری است!

کوزه کنان، شهر ملی سفال ایران
علیرضا بایرام‌زاده ، معاون گردشگری آذربایجان‌شرقی هم دستاورد سومین جلسه مجمع خیران گردشگری شهرستان شبستر با مسئولان میراث فرهنگی را بسیار مفید ارزیابی کرده و می گوید:
مجمع خیران گردشگری شبستر با همکاری میراث فرهنگی اقدامات لازم را برای پیشبرد اهدافی همچون ثبت آثار طبیعی و تاریخی، شناسایی و معرفی جاذبه‌های شهرستان، بوم‌گردی و بررسی امکان سرمایه‌گذاری گردشگری و به ویژه پیگیری ثبت شهر کوزه کنان به عنوان شهر ملی سفال ایران را از چند ماه پیش در دستور کار خود قرار داد.

یک گام تا ثبت «کوزه کنان» به عنوان شهر ملی صنایع‌دستی
سید رامین اسبقی جانشین معاون صنایع‌دستی آذربایجان‌شرقی می گوید: در راستای صیانت از تاریخ باشکوه سفالگری در کوزه کنان، این شهر کوچک خفته در شمال دریاچه ارومیه که در مسیر شبستر به تسوج واقع شده به زودی به عنوان «شهر ملی سفال ایران» معرفی می شود.
وی در مورد اثرات ثبت ملی و دستاوردهای این حرکت فرهنگی نیز می گوید: تحقق این امر زمینه‌ساز رونق هنر صنعت سفالگری شهر کوزه کنان و برطرف شدن خطر انقطاع نسلی در ادامه حیات این هنر خواهد بود و موفقیت در اجرای این طرح و تداوم برنامه‌های مرتبط با آن، می‌تواند نسل جوان و آیندگان را به رجوع به هنر پدران ترغیب کند.
او در مورد الزامات و بسترسازی های این کار نیز از نقش شهرداری کوزه کنان یاد می کند و می گوید: از شهرداری کوزه کنان انتظار می‌رود که بعد از تصویب و ابلاغ این شهر به عنوان شهر ملی سفال، میدانی را به نام سفال نامگذاری کرده و لوح ثبت ملی را در این میدان قرار دهد، چراکه کارشناسان وزارت میراث‌فرهنگی هر چند سال یک‌بار برای ارزیابی تیمی به شهر موردنظر اعزام می شوند که اگر شاهد اقدامات ابتکاری و نوآورانه نباشند، احتمال اینکه این عنوان را از آن شهر بگیرند، وجود دارد.
اسبقی خاطرنشان می کند: شهرداری کوزه کنان همچنین می‌تواند با ساخت تندیس کوزه‌ها و سفال‌ها و نصب آن در میادین و معابر در مسیر ثبت آن به عنوان شهر جهانی سفال گام بردارد.

عاقبت خاک گل کوزه گران خواهیم شد!
اکنون با امید به ثبت ملی این شهر به عنوان شهر صنایع دستی ایران می توان امیدوار بود که این شهر و شهرستان تاریخی شبستر ظرفیت های بسیار هنری خود را در معرض دید عموم قرار دهند و در کنار حفظ مواریث فرهنگی و هویت تاریخی خود در زمینه جذب گردشگر، رونق توریسم و رشد اقتصادی منطقه نیز در منطقه آذربایجان خوش بدرخشند.
«کوزه کنان» و «قره کهریز» برای همه رهگذران جاده با صفای تبریز تا تسوج و ارومیه، نماد زیبائی صادقانه، خلاقیت جاودانه و دارای محصولاتی منصفانه از نظر قیمت است. اگر نمی‌توانید صنایع دستی گرانقیمت ساخته شده از چینی را بخرید اما دل به زیبائی و اصالت سپرده اید، حتماً به «قره‌کهریز» و «کوزه‌کنان» سری بزنید و وقتی از این فضای دل انگیز دور می شوید بار دیگر این شعر معروف مربوط به حیات و ممات و عاقبت کار جهان ، زیر لب زمزمه خواهد شد که:
عاقبت خاک گل کوزه گران خواهی شد!