یادداشت: سیدحسن آذری (دکترای علوم ارتباطات و مدرس دانشگاه)
آذرقلم: دنیس مک کوئیل، به عنوان یکی از برجسته ترین صاحبنظران علوم ارتباطات، در کتاب «روزنامه نگاری و جامعه»، روزنامه نگاری را عبارت از تهیه و انتشار اخبار درباره رویدادها، افراد و موقعیتهای جاری می داند که از اهمیت یا علاقه عمومی برخوردار بوده و مبتنی بر اطلاعات حاصل از منابع معتبر هستند.
روزنامه نگاری را می توان از ابعاد مختلف به صورتهای متفاوتی مد نظر قرار داده و درباره آن نظریه پردازی کرده و یا دستورالعمل نوشت؛ روزنامه نگاری به مثابه یک هنر، یک حرفه، مجموعه ای از رویه ها و فعالیتها، یک نهاد، یک صنعت، یک متن، گروهی از کارکنان، پدیده سیاسی یا مجموعه ای از نگرشها. اما در نگاه هنجاری به روزنامه نگاری، وابستگی متقابل روزنامه نگاری و اخلاق کاملا برجسته می شود. روزنامه نگاری همواره خود را پشتیبان و مقوم اخلاق و مسئولیت اجتماعی دانسته و ارائه اطلاعات مورد نیاز به شهروندان جهت حاکمیت آنها بدون رعایت اخلاق حرفه ای میسر نخواهد بود. به تعبیر دیگر بدون رعایت اخلاق رسانه ای، ماهیت روزنامه نگاری زیر سوال خواهد رفت. روزنامه نگاری بدون اخلاق را باید « اعمال قدرت برای دستکاری در واقعیت» دانست که به عنوان پوششی برای پیگیری منافع مد نظر مورد استفاده قرار می گیرد.
«صحت اطلاعات» از جمله مهمترین اصولی است که در اصول بین المللی اخلاق روزنامه نگاری( تهیه شده توسط انجمنها، سازمانها، اتحادیه ها، فدراسیون ها و کنفدراسیونهای مختلف ) مورد تاکید قرار گرفته است. برای مثال «جامعه روزنامه‌نگاران حرفه‌ای»(SPJ) در این زمینه تاکید می کند که روزنامه نگاران اصول زیر را رعایت نمایند:
– « صحت اطلاعات را از تمام منابع کنترل کنید و احتیاط به خرج دهد تا از بروز خطاهای سهوی جلوگیری نمایید. تحریف عمدی هیچ گاه قابل قبول نیست».
– «مطمئن شوید که تیترها، … و نقل قولها گمراه کننده نیستند و منظور را به خوبی می‌رسانند. این‌ها نباید به گونه‌ای استفاده شوند که واقعیتی را کوچک جلوه دهند و یا در مسئله ای اغراق داشته باشند».
– «هیچ گاه نباید محتوای خبر، عکس و یا ویدئو را تحریف کنید..»
اخلاق روزنامه نگاری به ما یادآور می شود که از گزارشهای مغرضانه رویدادها و گفته ها پرهیز کرده و با تکنیکهای چون «پاره حقیقت گویی» ، «مغالطه» ، « بزرگنمایی ضعفها و کوچک نمایی قوتها» « ترکیب امر واقعی با امر کذب» واقعیت را قربانی غرض ورزی و تحریف نکرده و رسالت های روزنامه نگاری را خدشه دار نکنیم.
با توجه به توضیحات فوق، در ادامه این نوشتار سعی می شود برخی از مصادیق مغایر با اخلاق روزنامه نگاری در فضای رسانه ای استان به اختصار ذکر شود. بدیهی است که نکات زیر در همه رسانه های خبری ودر همه مطالب آنها عمومیت نداشته و صرفا در برخی از موارد مشاهده می شود؛
۱. اطمینان قوی بر منابع ضعیف: گاهی اوقات مشاهده می شود برخی از روزنامه نگاران و خبرنگاران، تصورات و دیدگاههای خود یا منابع خود را عین حقیقت پنداشته و این امر باعث شکل گیری قالبهای ذهنی، انگاره ها و پیشداوری های ناصحیح درباره یک فرد، سازمان، رویه، عملکرد و جز آن می شود.
۲. قضاوت به جای گزارش؛ در روزنامه نگاری، گزارش بر استنباط و قضاوت اولویت دارد و روزنامه نگاران نباید خود را درگیر داوریهای عجولانه و حدس و تحلیلهای هیجانی و احساسی نمایند. باید توجه داشت که اولویت دهی به گزارش و پرهیز از قضاوت و استنباط یکی از مهمترین راهکارهای تقویت عینیت در خبر است.
۳. عدم رعایت آداب مصاحبه فردی و جمعی؛ در برخی از مصاحبه ها مشاهده می شود که خبرنگار، به جای طرح منطقی و متعارف سوال یا سوالات خود، به انتقاد صرف روی آورده و حتی ناخواسته باعث اتهام زنی به طرف گفتگو می شود.
۴. عدم رعایت انصاف و نادیده گرفتن نقاط قوت در کنار نقاط ضعف؛ با توجه به اهمیت «بیطرفی» در روزنامه نگاری، روشن است که خبرنگاران در طرح سوالات و بیان دیدگاههای خود باید نقاط قوت و ضعف سوژه را به صورت همزمان مد نظر قرار دهند تا متهم به سوگیری نشوند.
۵. استفاده ناشیانه از روتیتر و تیتر اصلی؛ کاربرد روتیتر باید به گونه ای باشد که با حذف آن خللی به تیتر اصلی و مفهوم آن ایجاد نشود. در حالیکه در مواردی مشاهده می شود که در یک نشریه با حذف روتیتر، تیتر اصلی تغییر ماهیت داده و حتی ممکن است باعث تداعی ادعای کلی از زبان یک مسئول شود.
۶. استفاده ناصحیح از تیترهای اقناعی برای القای پیام مد نظر: خبرنگاران، دبیران و سردبیران در انتخاب تیتر مطالب خود ممکن است به شیوه های متفاوتی عمل نمایند. اما لازم است این امر با دقت لازم درباره بار معنایی و دلالتهای ضمنی و عاطفی تک تک واژه ها صورت گیرد. برای نمونه در مواردی مشاهده می شود که در استفاده از تیتر اقناعی به صورت غیرحرفه ای عمل شده و به منظور جهت دهی افکار عمومی و القای یک پیام غرض آلود، اخلاق روزنامه نگاری را پایمال می شود.
۷. پاره حقیقت گویی و تحریف؛ در مواردی مشاهده می شود که تیتر با محتوا و بدنه خبر انطباق نداشته و هر کدام به منظوری متفاوت مورد بهره برداری قرار گرفته اند. یکی از اصول اولیه روزنامه نگاری عینی و حرفه ای، انطباق تیتر با محتوای خبر یا گزارش است. ذیل اصول اخلاقی روزنامه نگاری نیز گفتیم که « صحت» اطلاعات در همه اجزای خبر و بویژه « نقل قول ها» مورد تاکید قرار گرفته است. اما با مقایسه برخی تیترها و محتوای خبرها متوجه می شویم که این دو، تفاوتهای اساسی با هم دارند و آگاهانه از تیتر خاصی برای القای پیام مشخصی استفاده شده است. برای مثال ممکن است یک مدیر وجود موضوع یا مساله ای را در « برخی» از حوزه های مدیریتی خود به هر دلیلی تایید نماید اما روزنامه نگار با تعمیم دادن موضوع و بزرگنمایی آن باعث تحریف واقعیت شود. روزنامه نگاران باید بر تک تک واژه ها حساس بوده و از کاربرد بی پروای آنها پرهیز کنند. نیاز به گفتن نیست که پاره حقیقت گویی بویژه در نقل قولها و در تیترها، نمونه ای بارز از تحریف بوده و در تضاد با اصول اخلاق روزنامه نگاری است.
۸. مفصل بندی موضوعات نامرتبط به همدیگر؛ گزینش و همنشینی دو موضوع متفاوت باعث ایحاد انسجام موضعی یا کلی ناصحیح و کاذب می شود. در برخی موارد مشاهده می شود که یک خبرنگار، دو بخش از صحبتهای مصاحبه شونده خود را با همدیگر ترکیب کرده و با مغالطه، سعی می کند خوانش مطلوب خود را در ذهن مخاطب ایجاد نماید. روشن است که مغالطه با اخلاق روزنامه نگاری در تضاد جدی است.
۹. برجسته سازی بین رسانه ای مطالب ناصحیح؛ گاهی اوقات مشاهده می شود که برخی از روزنامه نگاران و رسانه های خبری محلی، در فضای واقعی و مجازی، تولیدات خبری بعضی از همکاران خود را عین و کل حقیقت می پندارند و ناخواسته، تفسیرها و تحلیل های دلسوزانه خود را مبتنی بر قضاوتهای ناصحیح انجام می دهند. ناگفته پیداست که روزنامه نگاران در فضای مجازی، نباید ناخواسته باعث تقویت و گسترش روزنامه نگاری هیجانی و سطحی شده و در تنزل خبر به حدس و گمان سهیم شوند.