آذرقلم: این روزها شاید حال دریاچه ارومیه قدری خوب باشد اما باورش برای من و شما سخت است. اگر گذری بر دریاچه ارومیه داشته باشیم سکوت غمناک آن، حکایت از این دارد که مرگ خاموشی را به انتظار نشسته است. نگین آذربایجان سالهاست زخم خورده و دست یاری به سوی دوست داران خود دراز کرده است قصهی تلخی که نفسهای آخر دریاچه ارومیه را بر سر زبانها جاری ساخته است. کارشناسان محیط زیست از مدتها قبل، وضعیت دریاچه ارومیه را بحرانی اعلام کردند بدین گونه که اگر اقدامات لازم برای احیاء این دریاچه صورت نگیرد دریاچه ارومیه در آیندهای نه چندان دور از بین خواهد رفت.
آیا باید باور کنیم که دریاچه ارومیه، نفسهای آخر خود را میکشد؟
مرگ تدریجی دریاچه ارومیه بزرگ ترین تالاب کشور، دومین دریاچه شور جهان، تنها خشک شدن یک دریاچه نمکی نیست مرگ دریاچه ارومیه یعنی از بین رفتن میراثی چندهزار ساله، نابودی یکی از جاذبههای منحصر به فرد منطقه آذربایجان ، از دست رفتن وضعیت اکوسیستم و در نهایت داغی که بر دل مردم آذربایجان میگذارد.
نفس کشیدن دوباره دریاچه ارومیه تنها با تلاش و همکاری مردم و مسئولان ذی ربط ممکن خواهد شد که صدالبته تخصیص اعتبارات و امکانات لازم در این راستا حرف اول و آخر را میزند و لازمهی این تلاش، در گرو همت دو چندان مسئولان در جلوگیری از هر گونه اقدام خودسرانه برخی از افراد در حفر چاههای غیر مجاز، کشتهای غیر اصولی است.
مردم آذربایجان سالهاست آروزی احیاء دریاچه ارومیه را در دل میپرورانند امری که علاوه بر احیاء میراث آذربایجان، زنده کردن خاطرات گذشتههای نه چندان دور و از همه مهمتر پیشگیری از بروز طوفانهای نمکی خواهد بود . طبق بررسیهای انجام گرفته از سوی ستاد احیاء دریاچه ارومیه و صاحب نظران حوزهی محیط زیست، خطرات آن تنها محدود به حوزهی شمال غرب کشور و غرب کشور نخواهد بود بلکه بخش اعظمی از مردم کشورمان را در معرض یک بحران جدی قرار خواهد داد.
جهت آگاهی از آخرین اقدامات ستاد احیاء دریاچه ارومیه، گفت و گویی با خلیل ساعی، مدیر دفتر منطقهای ستاد استانی ، ترتیب داده ایم که مشروح آن را می خوانید:
برنامهی زمانی احیاء دریاچه ارومیه در قالب چند فاز تدوین شده است ؟
طبق مطالعات اولیه انجام گرفته در قالب ۳ فاز تثبیت، احیاء واحیاء نهایی مطرح شده است بدین گونه که از سال ۱۳۹۳ شروع و تا سال ۱۴۰۲ ادامه دارد. دو سال اول به عنوان فاز تثبیت ومابقی، فاز احیاء و یک سال آخر به عنوان فاز احیاء نهایی که سال ۱۴۰۲ بدان اختصاص دارد در نظر گرفته شده است. گفته میشود برنامههایی که ستاد احیاء برای بازهی زمانی ۱۰ ساله پیش بینی کرده بود اوضاع برخی امیدوار کننده است اما برخی به دلیل اینکه دولت نمیتواند تمام اعتبارات مورد نیاز ستاد احیاء را تأمین کرده و در اختیار ستاد احیا قرار دهد کمی عقب مانده، اما آنگونه که نشان می دهد در بازهی زمانی ۲۰ سال گذشته،قبل از ورود دولت در جریان احیاء دریاچه ارومیه، هر سال ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر، دریاچه ارومیه آب خود را از دست میداد و در نتیجه ارتفاع آب کاهش مییافت. طی ۴ تا ۵ سال گذشته، تراز دریاچه ارومیه ثابت باقی مانده که در صورت تثبیت دریاچه ارومیه باید امیدوار بود که دریاچه ارومیه احیاء خواهد شد منتهی مراتب بازهی زمانی که برای سال۱۴۰۲ پیش بینی شده است احتمال به وقوع پیوستن آن طی یک یا دو سال بعد ( ۱۴۰۴) ممکن خواهد بود.
پتانسیل آبی بالای استان آذربایجان غربی
تداوم خشکی دریاچه ارومیه، آذربایجان شرقی را بیشتر تهدید میکند یا آذربایجان غربی را ؟ چرا ؟
قبلاً احساس این بود که فقط آذربایجان شرقی مورد تهدید قرار گرفته و بیشترین تبعات خشک شدن دریاچه ارومیه متوجه آذربایجان شرقی خواهد شد اما گردبادها و طوفانهای نمکی در آذربایجان غربی هم صورت خواهد گرفت اما آنچه بیشتر تهدید کننده است جهت وزش باد میباشد که استان آذربایجان شرقی را نسبت به استان آذربایجان غربی بیشتر تهدید میکند . طبیعتاً استان آذربایجان شرقی باید در جهت احیاء دریاچه ارومیه بیشتر تلاش کند از طرفی اگر پتانسیلهای آبی دو منطقه را بررسی کنیم استان آذربایجان غربی، پتانسیل تأمین آبی بالایی دارد و آنچه که در سند تخصیص آمده سالانه باید حدود دومیلیارد و پانصد و هفتاد و هشت میلیون متر مکعب آب بر پیکره دریا وارد شود که ۳۹۳ میلیون متر مکعب، سهم استان آذربایجان شرقی است که مابقی را نیز استان آذربایجان غربی و کردستان به صورت درصدی برابر با ۹۰ درصد حقابه آذربایجان غربی و ۱۰ درصدی استان آذربایجان شرقی عهدهدار شدهاند. اما بیشترین آب در استان آذربایجان غربی است که با تلاش دو چندان هموطنان در این استان طبیعتاً شاهد پر آبی زودهنگام دریاچه ارومیه خواهیم بود
حفظ آب دریاچه با عملکرد کاهش تبخیر
آخرین تغییرات تراز دریاچه ارومیه نسبت به سال گذشته و بلند مدت را بفرمایید.
اگر ۲۴ خرداد ماه سال جاری را لحاظ کنیم تراز دریاچه حدود ۴۴/1۲۷۰ مشابه تراز سال قبل که هیچ گونه تغییری صورت نگرفته اما اگر نسبت به اوایل مهر ماه سال ۱۳۹۶ مورد بررسی قرار دهیم شاهد افزایش ۱۳ سانتی متریتراز دریاچه خواهیم بود. وسعت دریاچه ۱۹۲۸ کیلومتر مربع و حجم آبی که در حال حاضر در دریاچه ارومیه قرار دارد حدود ۱۳۶۰ میلیون متر مکعب است. از طرفی لحاظ کردن درجه حرارت بالای هوا که تا ۴۰ درجه افزایش را شاهد بودهایم که تداوم دمای ۴۰ درجه هوا موجب بالا رفتن میزان تبخیر گشته که سبب پایین آمدن تراز دریاچه میباشد. اگر راهکار مناسبی برای کاهش تبخیر که اکنون تبدیل به یک معضل در کل جهان شده بیابیم طبیعتاً میتواند در عدم تبخیر آب دریاچه مفید واقع شود و آب دریاچه حفظ گردد. این در حالی است که هر ساله شاهد وجود تبخیر ازاواخر اردیبهشت و تا پایان شهریور ماه هستیم که قطعاً با کاهش تبخیر، تراز دریاچه نیز در وضعیت بهتریخواهد بود.
با چه راهکارهایی میتوان به اصلی ترین هدف ستاد احیاء دریاچه ارومیه یعنی تراز اکولوژیک دست یافت ؟
اگر آب دریاچه ارومیه حدود ۲۵۰ میلی گرم در لیتر شوری داشته باشد آرتمیا میتواند به حیات خود ادامه دهد که آنرا مبنایی برای خود قرار دادهایم تا به تراز اکولوژیک برسیم تا آرتمیا بتواند به فعالیت خود ادامه دهد وهم چنین منبع درآمدی نیز ایجاد گردد اگر به تراز ۱۲۷۴ برسیم قطعاً به تراز اکولوژیک دست یافتهایم. طبیعتاً میزان نزولات جوی نیز تأثیر گذار خواهد بود خوشبختانه در سال زراعی گذشته، استان ما بیشترین بارش را به خود اختصاص داد اما در حال حاضر آمار دقیقی از اداره کل هواشناسی استان، مبنی بر اینکه آیا سالهای آتی نیز وضعیت بارش به همین شکل خواهد بود یا نه دریافت نکردهایم. از طرفی چون روند سالهای خشکسالی در کشور و حتی در استان ادامه دار میباشد اگر بارش خوبی داشته باشیم اقداماتی که ستاد احیاء دریاچه ارومیه برای انتقال آب از حوضه به پیکره دریا انجام داده، میتواند در احیاء دریاچه ارومیه نیز مفید واقع شود.
بهینه سازی حقابه و استفاده از فناوریهای نوین
از زمانی که طرح کاهش سطح زیر کشت محصولات پر مصرف در حوضه دریاچه اجرا شده چه نتایجی حاصل شده است ؟
درست است که اقداماتی در برخی شهرستانها درخصوص تغییر سطح زیر کشت محصولات پرمصرف آبی به کم مصرف آبی صورت گرفته است اما کافی نیست. اگر خواهان احیاء دریاچه ارومیه هستیم ضرورت دارد همکاران سازمان جهاد کشاورزی در این راستا بسیار فعال باشند و از طرفی همکاران شرکت آب منطقهای بتوانند با لحاظ نمودن حقابه و لحاظ نمودن و کاهش میزان مصرف آب که طبق مصوبات که باید سالانه ۸ درصد و در مجموع حدود ۴۰ درصد مصرف آب در بخش کشاورزی را کاهش داده تا بتوانیم در این راستا نیز به توفیقاتی دست یابیم که لازمهی آن، همکاری سازمانهای جهاد کشاورزی و آب منطقهای است که باید فعالیت بیشتری داشته باشند تا شاهد پایین آمدن سطح زیر کشت باشیم . ضمن آنکه بهینه سازی حقابه و استفاده از فناوریهای نوین باعث میگردد در یک منطقه میزان مصرف آب کاهش یابد.
اعتبارات اختصاص یافته به طرح احیا چه وضعیتی دارند؟
اعتباراتی که برای احیاء دریاچه ارومیه مورد درخواست دولت بود حدود ۲۲۵۰ میلیارد تومان تخصیص یافته است که این مبلغ معادل ۴۵ درصد از اعتبارات درخواستی است که ۷۸۰ میلیارد تومان سهم استان آذربایجان شرقی بود که تخصیص داده شده اما در مجموع فعالیتی که ستاد احیاء دریاچه ارومیه آغازو اعتباراتی که درخواست کرده حدود ۴۰ درصد از اعتبارات مورد نیاز ستاد احیاء دریاچه ارومیه و دولت است که توانسته تأمین کند. اگر این اعتبارات بالای ۷۰ تا ۸۰ درصد اختصاص یابد به تبع آن اقدامات، ستاد احیاء نیز میتواند احیای دریاچه ارومیه را به سرعت آغاز کند. در سال ۱۳۹۷ تا کنون هیچگونه ابلاغ اعتباری نداشتهایم.
با توجه به مطالعات و آمارهای موجود، اگر دریاچه ارومیه به حال خود رها می شد دریاچه در حال حاضرفقط حدود ۴۰۰ میلیون متر مکعب آب داشت و اگر تبخیر را هم مورد توجه قرار دهیم شاید دریاچه چیزی حدود ۳۰۰ میلیون متر مکعب آب در دریاچه ارومیه داشت.
تأمین نکردن تمام اعتبارات درخواستی
به عنوان دبیر ستاد احیاء دریاچه ارومیه به عملکرد این ستاد چه نمرهای میدهید ؟
نباید انتظار داشت با آغاز برنامهای در کشور، باید بدان نمره خوبی اعطا کرد بدین گونه که همیشه از یک سری عوامل متأثر گشته است. اعتباراتی که ستاد احیاء دریاچه ارومیه در نظر گرفته تا به امروز جای بحث دارد اما با توجه به وضعیت مالی کشور، دولت تلاش میکند بیشترین تأمین اعتبار را برای دریاچه ارومیه لحاظ کند ولی طبق قیاسی که میتوان انجام داد باید گفت میزان اعتباری که دولت لحاظ میکند هیچ وقت نمیتواند نیازهای مالی و اعتباری مورد نیاز ستاد احیاء را تأمین کند. قطعا نمرهی بالا برای ستاد احیاء دریاچه ارومیه در گرو تخصیص یافتن تمام اعتبارات مورد نیاز و از طریق کارهای است که بدون نیاز به اعتبار می توان آن را انجام داد بهر صورت اقدامات ستاد با توجه به تراز تثبیت یافته مطلوب ایت و این زمانی ایده آل خواهد بود که استان های واقع در حوضه آبریز هماهنگ عمل کنند.
همان طور که گفته شد ۳ استانی که ذکر شد باید دست در دست هم داده تا بتوانند دریاچه ارومیه را احیاء کنند یک استان با پتانسیل آبی محدود هیچ وقت نمیتواند در جهت احیاء دریاچه ارومیه گام مؤثری بردارد. استان آذربایجان غربی که دارای پتانسیل آبی بالایی است و هم چنین سهمی که برای استان آذربایجان شرقی لحاظ شده باید تأمین شده و در اختیار پیکره دریاچه قرار گیرد.
تأثیرات کلی بر کالبد و اقتصاد شهری و روابط اجتماعی
آیا میتوان گفت که فرآیند توسعه در ایران به خشک شدن دریاچه ارومیه منجر شده است؟ یا این طور بپرسیم که توسعه مهمتر است یا دریاچه ارومیه ؟
بحثهای زیست محیطی همواره مهمتر از بحثهای توسعه میباشد بستری که فراهم میشود تا توسعه در آن ادامه یابد هیچگاه نمیتوان ادعا کرد که در یک منطقه، بحثهای زیست محیطی نادیده گرفته میشود تا بحثهای توسعه مورد توجه قرار گیرد طبیعتاً روزی میرسد توسعهای که اتفاق افتاده و محیط زیستی که از بین رفته، این عدم توازن باعث میگردد تا توسعه نیز از بین رود. خدای نکرده اگر روزی دریاچه ارومیه خشک شود تبعات ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه در کالبد شهرها، اقتصاد منطقه، روابط اجتماعی بین افراد، تأثیرات کلی بر جای میگذارد که این تأثیرات موجب میگردد که در صورت بروز توسعه، چندان مطلوب نباشد و منجر به مهاجرت افراد بسیاری از این منطقه گرددکه در نهایت منطقه از لحاظ اقتصادی چندان شکوفا نمیشود و کالبد شهر، ساختار فیزیکی شهر نیز دچار اختلال میگردد. به نظر میرسد بحثهای نگرش به مسائل محیط زیستی به مراتب مهمتر از توسعه به بخشهای اقتصادی است.
نامهی ستاد احیاء دریاچه ارومیه به رئیس جمهور
ستاد احیاء دریاچه ارومیه در سال جاری چه اقدامات و برنامههای را در دستور کار قرار داده است؟
در نامهای به رئیس جمهور و اعلام کردن راهکارهای احیاء دریاچه ارومیه، ۵ راهکار مورد قبول واقع گردید که این راهکارها عمدتاً نیاز به مسائل مالی و اعتباری ندارد و میتواند با فرهنگ سازی در جامعه و رعایت کردن آنها بیشترین سوددهی را داشته باشند که این نیز جزء برنامههای کاری ستاد احیاء دریاچه ارومیه میباشد. همان گونه که گفته شد فرهنگ سازی یکی از موضوعات مهمی است که درجامعه، بحران آب و بحران دریاچه ارومیه که سالهاست روی آن کار میشود و خوشبختانه باید گفت نسبت به سالهای قبل،عزیزانی که در حوضهی آبریز دریاچه ارومیه حضور دارند دقیقاً رعایت کرده و در بخشهای مختلف مورد اهمیت قرار میدهند اما باز هم نیازمند حمایتهای مردم، NGO و افرادی هستیم که میتوانند اطلاع رسانی کافی انجام داده و در بخشهای مختلف،مصرف آب را به حداقل برسانند . در این راستا از تمام افراد و سمن ها در استان ها انتظار داریم هم چنان با ما همکاری کنند.
تصفیهی پسابها و انتقال آب از طریق حفرتونل
پروژههای مهمی برای احیاء دریاچه ارومیه در بازهی زمانی میان مدت مطرح است. دو پروژهی مهم تصفیه پسابهای شهری که با انجام تصفیه آب را بر پیکرهی دریا وارد میسازند و پروژهی مهم دیگری که در استان آذربایجان غربی صورت میگیرد انتقال آب است که این عملیات نیاز به حفر ۳۶ کیلومتری دارد که در سه جبهه کاری مشغول به حفاری میباشند. طبق آمار موجود، حدود ۲۲ کیلومتر از حفاری تونل پایان یافته و طبق وعدهی دولت، پایان سال ۱۳۹۸ حفاری تونل به پایان میرسد و آب از آن منطقه وارد پیکرهی دریا خواهد شد که سالانه نزدیک به ۶۵۰ میلیون متر مکعب آب تأمین خواهد شد و از طرفی با تصفیه پسابها، ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب نیز وارد دریاچه خواهد کرد که درمجموع نزدیک به ۸۵۰ میلیون متر مکعب آب به صورت مداوم و مستمر بر پیکره دریا وارد خواهد شد. هم چنین نزولات جوی، جمع آوری و انتقال آب از حوضه ازطریق لایروبی مسیرها، نیز عاملی مؤثر در تداوم و استمرار پر آب شدن دریاچه ارومیه دارد.
نقش تشکلهای غیر دولتی چه نقشی در طرح احیاء دریاچه می توانند داشته باشند ؟
نقش تشکلهای غیردولتی در بحث احیاء دریاچه ارومیه بسیار مهم و فوق العاده میباشد به طوری که با برگزاری جلسات متعدد و تأکیدی که بردفتر برنامهریزی و تلفیق و ستاد احیاء دریاچه ارومیه دارند این است که مجدداً فعالتر کرده و با هماهنگی کمیته مردم نهاد که متأسفانه تا به امروز چندان فعالیت چشمگیری نداشته بتوانیم از توانمندی و پتانسیل آنان استفاده کنیم که همکاری و همیاری با یکدیگر میتواند کمک بسزایی در احیاء دریاچه ارومیه داشته باشد.
پس مهمترین عامل برای نجات دریاچه ارومیه، جلوگیری ازتوسعه در بخش کشاورزی جلوگیری از استفاده غیرمجاز از آبهای سطحی و زیر سطحی و توسعهی غیر مجاز در بخش کشاورزی است.
بله، اگر بتوانیم این سه بخش را به حالت توازن برسانیم احیاء دریاچه ارومیه هم صورت گرفته است. سه موردی که به عنوان منشأ اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه از آن یاد میکنند عبارتند از:
برداشت بیش از حد مجاز از منابع آبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه،
توسعهی نامتوازن بخش کشاورزی حوضه آبریز و در نهایت تغییر اقلیم و کاهش ۱۸ تا ۲۰ درصدی بارش ها که باعث میشود ۵/۸ میلیارد متر مکعبی که پتانسیل حوضه آبریز دریاچه ارومیه به ۲۰/۷ میلیارد متر مکعب برسد .
از موارد گفته شده که دو مورد اول در دست بشری است که میتواند خود را با آن وفق دهد و برداشت غیرمجاز انجام ندهد و کمکی برای احیاء دریاچه ارومیه باشد.
کشت انواع نهال، بذر و بوتههای گیاهی
شما بیش از هر فرد دیگری به عواقب خشک شدن دریاچه ارومیه واقف هستید. این اتفاق چه تهدیدات و خطراتی می تواند برای جامعه انسانی داشته باشد؟
بر اساس مطالعات انجام یافته، ریزگردهای نمکی با خشک شدن دریاچه ارومیه اتفاق خواهد افتاد. شناسایی کانون تولید ریزگردهای نمکی جزو برنامه است که همکاران اداره کل منابع طبیعی نسبت به کشت انواع نهال، بذر و بوتههای گیاهی اقدام میکنند تا بتوانند ریزگردهای نمکی را تثبیت کنند. بیابان زایی یکی دیگر از نتایج تلخ خشک شدن دریاچه ارومیه میباشد که میتواند بخشی از کشاورزی و اصولاً کالبد فیزیکی شهر و به تبع آن جریانات جابجایی جمعیت و مهاجرت جمعیت را سبب شود وهم چنین موجب از بین رفتن کشاورزی و اراضی کشاورزی گرددبر اقتصاد کشاورزی منطقه تاثیر خواهد گذاشت.
موضوع مهم دیگر سلامت انسان میباشد که اصولاً دولت ضمن اینکه این دریاچه را به عنوان نگین آذربایجان مطرح میسازد ازطرفی سلامت افراد را نیز مد نظر قرار میدهد. ریزگردهای نمکی بسته به کوچک وبزرگی آن میتوانند مسافت بسیاری را طی کنند میتواند تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری انتشار یابند که در این صورت تا نزدیکی قزوین منتشر و جمعیتی که در این حوضه زندگی میکنند تخت تأثیر قرار دهد این قضیه هستند تا جایی که متخصصان و کارشناسان اعلام کردهاند میتواند انواع آسیبها از جمله انواع سرطان و بیماریها را موجب گردد.
گزارش از: آناهیتا رحیمی/ آذرقلم