- پایگاه خبری آذرقلم - https://azargalam.ir -

حیرت گردشگران از معماری «حیله ور»/ روستایی تاریخی مدفون در دل سهند

گزارش از: آناهیتا رحیمی

عکس ها از : احمد رضایی

آذرقلم: آذربایجان، سرزمینی است رمزآلود که بناهای تاریخی با شکوه و مناطق بکر و دیدنی آن را احاطه کرده اند. کندوان، نمونه ای از این آثار تاریخی است که شهرت جهانی دارد. روستایی که خانه‌های کله‌قندی‌اش در دامنه‌ی کوه، زبانزد خاص وعام است. اما کندوان و دیدنی هایش به اینجا ختم نمی شود. در مسیر دو کیلومتری روستای صخره‌ای کندوان، وجود حفره‌های متعدد در دل کوه، توجه رهگذران و مسافران را به خود جلب می‌کند. روستای دیگری به نام «حیله ور»، روستایی که در دل خاک مدفون است.

در اطراف این حفره‌های شگفت انگیز، دست فروشانی به فروش محصولات خشکبار، گردو و لواشک مشغول هستند اما آنچه حیرت آدمی را برمی‌انگیزد شیوه‌ی معماری منحصر به فرد روستای صخره‌ای حیله ور است . به گونه‌ای که خانه‌های آن در دل زمین و با سبک بسیار عالی کنده شده است.

شواهدی که در این روستای زیرزمینی به چشم می‌خورد حکایت از آن دارد که گویا در نبود نظارت، کنترل، این شهر زیرزمینی بسیار با ارزش که امروزه با وجود ثبت در فهرست آثار ملی به حال خود رها شده بدین گونه که وجود فضولات احشام، زباله‌ها، نقش و نگارهایی که بازدید کنندگان از خود به یادگار گذاشته‌اند نهایت تخریب و بی رحمی می‌باشد که در حق این روستای تاریخی و بکر انجام گرفته است.

ثبت روستای حیله ور در فهرست آثار ملی

مرتضی آبدار، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، قدمت روستای حیله ور راحداقل ایلخانی دانست و ادامه داد:  این روستا تحت شماره ۱۲۶۲۲ در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

تأمین اعتبارات لازم

وی افزود: درسالهای گذشته در پی مطالعات باستان شناسی محدود و گزارش شناخت اولیه جهت ثبت روستای حیله ور در فهرست آثار ملی، مطالعات محدودی در خصوص این روستا به عمل آمده است . در سالجاری با تامین اعتبار لازم، مطالعات تکمیلی در راستای تدقیق محدوده روستا، شناخت آثار معماری و تعیین حرایم در دستور کار قرار گرفته و در حال اجراست .

ایجاد دیوار و موانع جهت جلوگیری از ورود آب‌های سطحی

آبدار با اشاره بر اینکه در حال حاضر حفاظت آثار معماری، خصوصا کنترل آثار و عوارض نزولات جوی و حفاظت های فیزیکی و اضطراری در مجموعه انجام پذیرفته است که می توان به ایجاد دیوارها و موانع جهت جلوگیری از ورود آبهای سطحی به فضای داخلی کرانها اشاره داشت خاطر نشان ساخت: قدم ت این روستا با توجه به آثار و شواهد و نتایج مطالعات باستان شناختی حداقل به دوران ایلخانی بازمی گردد . اعلام نظر قطعی در خصوص قدمت محوطه منوط به مطالعات دقیقتر وکاوشهای باستان شناسی است .

تدقیق محدوده آثار معماری و تعیین حریم روستای حیله ور

وی اذعان داشت : از محل اعتبارات سال مالی جاری، ۹۶ مطالعات نقشه برداری و مستندنگاری مجموعه در دست اقدام می باشد . مطالعات و تعیین محدوده روستای تاریخی و دستکند حیله ور که در فاصله 2 کیلومتری در روستای با ارزش و مشهور کندوان قرار دارد در حال اجرا است . هدف از اجرای این طرح، تدقیق محدوده آثار معماری و تعیین حریم روستای حیله ور با استفاده از روشهای موسوم نقشه برداری و فتوگرافی برد کوتاه می باشد .

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی تصریح کرد: معماری دستکند نمونه خاصی از معماری و نتیجه یکی از تلاش های انسان در جهت تامین نیاز های اولیه خود در هماهنگی و سازگاری با محیط است . شرایط اقلیمی و جغرافیایی در بستر اوضاع فرهنگی ،سیاسی ،اجتماعی و اقتصادی دو منطقه سبب شکل گیری گونه های متنوعی از این نوع معماری در پهنه جغرافیایی ایران زمین شده است.

برخوردار بودن از پراکندگی و تنوع خاص

وی با تأکید بر اینکه معماری دستکند در مناطق مختلف ایران از پراکندگی و تنوع خاصی برخوردار است که به دلیل اقلیمی و شرایط فرهنگی و زیست محیطی هر منطقه به همان نسبت دارای ویژه گی ها و مشخصات منحصر به فردی است افزود: با این حال معماری دست کند بر خلاف آنچه در معماری معمول دستیابی به فضا از روی هم قرار دادن مصالح امکان پذیر می شود . خلق فضا در پی فرایندی کاهشی و در نتیجه کندن بخش هایی از یک توده حجم طبیعی پر حاصل می شود .

نمونه‌ای شاخص از نبوغ انسانی و تعادل با محیط

آبدار ادامه داد:  معماری دست کند را می توان نمونه ای شاخص از نبوغ انسانی در جدال و تعادل با محیط دانست به این معنی که انسان طبیعت را مهار کرده و در آن رسوخ می کند و از سوی دیگر طبیعت به عنوان ساختمایه و کالبد اصلی فضای معماری رفتار انسانی را تحت تاثیر خود قرار میدهد و دگرگونی و تکامل این دو همواره بر هم موثر بوده است . در معماری دستکند به جهت شیوه و اجرا و خلق فضا بر خلاف اصول معماری متعارف ، مسائل ایستایی چندان مورد بحث نیست .

مکان یابی شناخت جنس بستر و تأمین ابزار مناسب

وی با اشاره بر اینکه در واقع تکنیک (فن آوری ) تولید فضا در این نوع معماری بسیار ساده و صرفا شامل کندن ، برش و خالی کردن صخره ها و توده های تراکم طبیعی است افزود:  اما شیوه اجرا ، مکان یابی شناخت جنس بستر عوامل موثر بر پایداری آنها و تامین ابزار مناسب مورد نیاز بسیار حائز اهمیت است. این عامل در کنار نقش پر رنگ مسائل اقلیمی و محیطی باعث به وجود آمدن اشکال مختلف و متفاوتی از معماری دستکند شده است . در منطقه جغرافیایی آذربایجان با محوریت استان آذربایجان شرقی شاهد متنوع ترین گونه های شکلی این معماری هستیم .

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی خاطر نشان ساخت: از روستای کندوان و روستای چراغیل که با تقلید از غارهای طبیعی و با استفاده از پتانسیل های محیطی فضاهای معماری در دل صخره های ایجاد شده اند و از طریق راه رو های پارک صخره ای یا پلکان به هم مرتبط شده اند . نمونه های موجود در روستاهای حیله ور، صور ، توتاخانه و روستای ورجوی و خاقاه که سازمان دهی فضایی به فراخور شرایط محیطی و تکنیکی در دشتهای مسطح و دامنه کم شیب کوهستان ایجاد شده است . معماری دستکند واژه و مفهوم جدیدی است که طی دهه های اخیر مورد توجه عاقلان و پژوهشگران عرصه معماری و باستان شناسی داخلی قرار گرفته است.

وی با اشاره بر اینکه  تا پیش از این، مطالعات در زمینه معماری دستکند ایران توسط باستان شناسان و هنرشناسان غربی انجام نپذیرفته است که معمولا این نظرات به صورت ضد و نقیض و بر اساس دیدگاه غربی و نقص اطلاعات در مورد فرهنگ شرقی – ایرانی منتشر شده اند  ادامه داد: مسئله بارز در اکثر مطالعات مذکور این است که قریب به اتفاق آثار و معماری دستکند شناسایی و بررسی شده و توسط این محققان به عنوان مقبره یا معبد قلمداد شده اند .

پیوند عمیق اعتقادی، دینی و مذهبی جوامع بشری

آبدار تصریح کرد: در حالیکه نمونه های زنده و فعال از سکونتگاه های دستکند دائم مانند روستاهای میمند و کندوان ، صور، توتاخانه و چراغیل و همچنین مطالعات محققان داخلی شواهد بر کارکردهای اصیل و قابل تری از معماری دستکند ارائه کرده اند و با این حال همانطور که کوه ها و غار ها در عقاید بشر و برخی ادیان اهمیت قابل توجهی دارند . معماری دستکند و صخره ای نیز همواره با جنبه اعتقادی ، دینی و مذهبی جوامع بشری پیوند عمیقی داشته است .

وی نمونه های فراوان از این نوع معماری که به عنوان مکانهای مقدس، پاک و آرامگاه افراد مورد استفاده قرار گرفته اند قابل ذکر دانست و افزود: از این گونه معماری، دستکند نیز بی نصیب نیست و می توان به محوطه پهناور و عظیم روستای ورجوی مراغه منطقه آذربایجان موسوم معبد مهر ، بنای گنبد دستکند قدمگاه واقع در آذرشهر و مجموعه دستکند رصد خانه مراغه از این دسته قابل توجه اند .

اقامت موقت و اضطراری به عنوان مخفیگاه

آبدار خاطر نشان ساخت: علاوه بر موارد مذکور، کاربری دیگری برای معماری دستکند متصور است که به گونه ای رایج شاخه کاربری سکونتگاهی قلمداد می‌شود . ماهیت این نمونه ها اقامت موقت و اظطراری است که به عنوان مخفیگاه و سکونتگاهای موقت مورد استفاده قرار گرفته اند و نمونه اخیر در استان آذربایجان شرقی می توان به روستای حیله ور در فاصله نزدیک به روستای کندوان اشاره کرد.

تجربه کردن کاربری‌های مختلف و ترکیبی در دوره‌های تاریخی

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در پایان تصریح کرد: ذکر این نکته  ضروری است که برخی مجموعه های دستکند ممکن است کاربری های مختلف و ترکیبی را در دوره های تاریخی تجربه کرده باشند. (مانند مجموعه موسوم به معبد مهر) لذا انجام مطالعات دقیق تاریخی ، باستان شناسی و بررسی کالبدی نمونه های موجود شواهد جدید و راهگشایی از منشاء گاه نگاری و کاربرد و گونه شناسی و … این نوع معماری به دست خواد داد .